Tożsamość afrykańskiego miasta ery przedkolonialnej. Archeologiczne studia nad społeczeństwem zamieszkującym Starą Dongolę w schyłkowej fazie funkcjonowania miasta

Niniejsza dysertacja obejmuje rozważania na temat tożsamości mieszkańców Starej Dongoli, miasta położonego między III a IV kataraktą nilową, w okresie Fundż (XVI – XIX w.). Miasto było wówczas stolicą niewielkiego królestwa znajdującego się na obszarze kontrolowanym przez sułtanat Fundż rządzony ze stolicy w Sennarze. W niniejszej dysertacji za tożsamość uznawany jest sposób określania siebie wobec innych oraz sposób wchodzenia w interakcje ze światem jednostki lub grupy ludzi. Jednocześnie tożsamość jest wynikiem wchodzenia w relacje ludzi z innymi ludźmi i z rzeczami. Dysertacja będąca studium archeologicznym skupia się przede wszystkim na relacjach ludzi ze światem materialnym. Jej głównym celem jest scharakteryzowanie procesów tworzenia się, utrzymywania i wyrażania tożsamości mieszkańców Starej Dongoli w XVII i XVIII w., czyli w ostatniej zidentyfikowanej fazie zasiedlenia miasta. Pierwsza część rozprawy poświęcona jest domostwu oraz zachodzącym wewnątrz niego relacjom, które miały wpływ na kształtowanie się tożsamości jego mieszkańców. Przedstawiono, jak budowa domu, powtarzanie jego układu przez pokolenia oraz materiał wykorzystywany przy budowie kształtują tożsamość rodzinną. Przeanalizowana została także forma domów dongolańskich oraz wpływ układu przestrzennego na formowanie się relacji rodzinnych i płciowych. Następnie, opierając się na analizie pozostałości architektonicznych, wbudowanych domowych instalacji, przestrzennego rozmieszczenia narzędzi oraz na badaniach geochemicznych podłóg, przedstawiono istniejące wewnątrz domów obszary aktywności. Przypisanie zadań, przede wszystkim związanych z przygotowaniem pożywienia, członkom domostwa umożliwiło określenie znaczącej roli kobiet w domostwie, o czym świadczy centralne umiejscowienie ich pracy oraz brak, częściowo antycypowanych przez obecność islamu w środkowej dolinie Nilu, podziałów przestrzennych i oddzielenia kobiet od mężczyzn. Ta część rozprawy zawiera również porównanie dongolańskich kompleksów pod względem formy, rozmiarów materiałów budowlanych oraz dostępnych ich mieszkańcom zasobów i używanych przedmiotów w celu określenia istniejącego zróżnicowania społecznego. Porównanie to wskazuje na egalitarność społeczeństwa dongolańskiego, przy jednoczesnym występowaniu lokalnych elit, czego przykładem jest tak zwany dom mekka (króla). Druga część dysertacji obejmuje analizę relacji występujących poza domostwem, które także przyczyniały się do tworzenie tożsamości mieszkańców miasta. Miasta sułtanatu Fundż składały się według relacji odwiedzających je osób z dzielnic zamieszkiwanych przez spokrewnione ze sobą rodziny, dlatego relacje między poszczególnymi kompleksami w Dongoli zostały przeanalizowane pod względem tworzenia się sąsiedztw. Pozostałymi miejscami spotkań mieszkańców, podczas których mogły wytwarzać się podobieństwa i różnice, były targowiska, miejsca wymiany towarów produkowanych w mieście i okolicach. Rzeczy uczestniczące w tworzeniu się tożsamości mieszkańców Dongoli pochodziły jednak także spoza doliny środkowego Nilu. Importowane były między innymi ozdoby istotne dla wyrażania tożsamości płciowej oraz tkaniny, z których wytwarzano części ubioru podlegające sumptuarom prawa. Także używki, takie jak tytoń i alkohol, brały udział w tworzeniu się grup i kreowaniu tożsamości, w tym przypadku określanych przez pobożność i stosunek do używek. W końcowej części rozprawy scharakteryzowany został islam sudański w okresie Fundż, ze szczególnym uwzględnieniem grup sufickich oraz działalności świętych mężów. W obliczu nielicznych pozostałości materialnych islamu w Starej Dongoli to głównie kult świętych, po ich śmierci skupiony wokół grobowców, jest podstawą dla określania tożsamości religijnej dongolańczyków, z którą spleciona była w znacznej mierze tożsamość rodzinna budowana na pokrewieństwie z lokalnymi świętymi. Przykładem może być ciągle żywy w okolicach Starej Dongoli kult Mohammeda bin Isy bin Saliha, XVII-wiecznego świętego.

This study comprises an investigation of identity among the inhabitants of Old Dongola, a city located between the 3rd and 4th Nile Cataracts, during the Funj period (16th-17th century). The city was, at that time, the capital of a small kingdom in an area dominated by the Funj Sultanate, with its own capital in Sinnar. In this study identity is perceived as a means of defining one’s self in relation to others and the ways of interacting and creating relationships on a person level or as a group of people in relation to the world. At the same time, identity is a result of such relations. This dissertation is an archaeological study and thus it focuses on interactions between people and the material world. Its main goal is to characterise processes of creation, maintenance and expression of identity among the inhabitants of Old Dongola in the 17th-18th century, which is the last identified phase of the settlement. The first part of this dissertation is devoted to the household and relationships occurring therein which affect the process of identity creation among house dwellers. It presents the way in which the process of building a house, reproduction of its shape through generations, and use of particular building materials shape family identity. Dongolese house forms and the influence of organisation of space on formation of family and gender relations were analysed. Furthermore, activity areas within houses were reconstructed based on architectural forms, domestic installations, spatial distribution of artefacts and geochemical analysis of floors. Attribution of tasks to particular household members, mostly connected with food preparation, enabled identification of the prominent position of women in Dongolese households. Such prominence is attested by the central position of their work as well as by the lack of spatial divisions, partially anticipated by the presence of Islam, and separation of the sexes. This part of the dissertation also includes comparison of house compounds in terms of form, size, building materials, used objects and resources. Such a comparison was made in order to determine the nature of social diversification, which proved to be egalitarian with the exception of the so-called house of the mekk (king), which was inhabited by members of the Dongolese elite. The second part of this dissertation comprises analysis of relations occurring outside of the household that also contribute to the creation of identity among the city dwellers. Cities of the Funj sultanate, according to travellers visiting them, consisted of districts inhabited by related families. Thus, relations between house compounds in Old Dongola were analysed in regard to the formation of neighbourhoods. Other meeting places for dwellers of the city, where the differences and similarities between them were created, were marketplaces; places for the exchange of commodities produced in the city and its vicinities. Various elements that contributed to the creation of city dwellers’ identities also originated from outside of the middle Nile valley. Among imported goods were jewellery, used for expressions of gender identity, and textiles, for the production of clothes, which were subjects of sumptuary laws. Stimulants, like tobacco and alcohol, also participated in the creation of groups, for example good Muslims avoiding intoxication. Finally, Sudanese Islam is characterised, especially Sufi groups and the activity of holy men. Facing scarcity of material evidence of Islam in Old Dongola, veneration of holy men after their death focused around their tombs, providing a basis for the investigation of religious identity among the Dongolese people. Such religious identity was strongly connected with family identity, being built on affinities with holy men. A good example of this phenomenon is the veneration of sheikh Mohammed bin Isa bin Salih, a 17th-century holy man whose family preserves his memory to the present day.