Przymusowe umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym w świetle współczesnych standardów ochrony praw człowieka

Podstawowym celem dysertacji było ustalenie współczesnych konstytucyjnych i międzynarodowych standardów w zakresie przymusowego umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym, rozumianego jako każda forma skierowania osoby z zaburzeniami psychicznymi do zakładu psychiatrycznego bez jej zgody. Analizowane standardy odnoszą się zarówno do materialnych przesłanek dopuszczalności detencji, jak i gwarancji proceduralnych oraz warunków pobytu w zakładzie. Rozważono w szczególności takie kwestie jak: czy i kiedy przymusowe umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym jest w ogóle dopuszczalne? Jaki organ powinien podejmować decyzję o umieszczeniu w zakładzie? Jak powinna być skonstruowana procedura, aby spełniać wymóg rzetelności? Jakie warunki bytowe i terapeutyczne należy zapewnić pacjentom? Analizie zostały również poddane obowiązki państwa w zakresie zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi alternatywnych względem izolacji form leczenia i wsparcia. Rozprawa składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy ma charakter wprowadzający i poświęcony jest przede wszystkim wyjaśnieniu medycznego i prawnego znaczenia pojęć „zaburzenia psychiczne” oraz „niepełnosprawność” oraz przedstawieniu analizowanej w pracy problematyki w ujęciu historycznym. W drugim przymusowe umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym zostało poddane analizie jako forma pozbawienia wolności. Przedstawiono więc konstytucyjne i prawno-międzynarodowe definicje wolności osobistej oraz pozbawienia wolności. Rozdział trzeci koncentruje się na przedstawieniu materialnych przesłanek dopuszczalności przymusowego umieszczania osób w zakładach psychiatrycznych. W rozdziale czwartym zaprezentowano standardy proceduralne. Rozdział piąty dotyczy warunków przymusowego pobytu w zakładach psychiatrycznych. Ostatni rozdział poświęcony został obowiązkom państwa w zakresie zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi dostępu do nieizolacyjnych form wsparcia i opieki. Przedstawione w pracy rozważania doprowadziły do konkluzji, że standardy prawne w zakresie przymusowego umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym, w szczególności odniesieniu do jego dopuszczalności oraz ewentualnych materialnych podstaw, wciąż nie są jednolite. Wynika to przede wszystkim z odmiennych wizji statusu osób z zaburzeniami psychicznymi w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych z jednej strony oraz w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Konstytucyjnego z drugiej. Ta pierwsza, zgodnie z tzw. społecznym modelem niepełnosprawności, kładzie nacisk na poszanowanie autonomii wszystkich osób z niepełnosprawnością, co znajduje swój wyraz w działalności Komitetu Praw Osób Niepełnosprawnych, który potępia wszelkie formy przymusowego leczenia psychiatrycznego. W świetle orzecznictwa EKPC i TK natomiast, choć przymusowe umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym stanowi pozbawienie wolności i wymaga do uzasadnienia szczególnie ważkich argumentów, to jednak niekiedy jest ono dopuszczalne, a nawet konieczne dla realizacji przez państwo jego pozytywnych obowiązków w zakresie ochrony życia i zdrowia. Drugim wnioskiem sformułowanym w pracy jest to, że poszanowanie wolności osobistej osób z zaburzeniami psychicznymi wymaga nie tylko wprowadzenia odpowiednich gwarancji proceduralnych chroniących przed arbitralnym pozbawieniem wolności, ale i zapewnienia odpowiednich, nieizolacyjnych form wsparcia i opieki. Znajduje to swój wyraz przede wszystkim w wyrażonym w KPON „prawie do bycia włączonym w społeczeństwo” oraz, podkreślanej przez wiele organów międzynarodowych, konieczności przeprowadzenia procesu tzw. „deinstytucjonalizacji”.

The primary object of the dissertation was to identify contemporary constitutional and international standards in the field of involuntary commitment in a psychiatric establishments, understood as any form of placement of a person with a mental disorder in a psychiatric institution without his/her consent. The analyzed standards refer to both the substantive criteria for legality of detention as well as procedural guarantees and conditions of stay in psychiatric establishment. In particular, the thesis attempts to answer questions such as: whether and under what conditions is involuntary placement in a psychiatric institution admissible? Which body should take decisions with regard to placement? How should the procedure be constructed to meet the requirement of fairness? What living and therapeutic conditions should be provided to patients compulsorily placed in psychiatric establishments? The dissertation analyzes also positive obligations of the state to provide people with mental disorders with alternative, non-isolative forms of treatment and support. The thesis consists of six chapters. The first one is of an introductory character and its primary goal was to explain the medical and legal meaning of the terms "mental disorders" and "disability" and to present the issues analyzed in the dissertation from a historical perspective. In the second chapter, compulsory placement in a psychiatric establishment was analyzed as a form of deprivation of liberty. Thus, constitutional and international definitions of personal liberty and deprivation of liberty were presented. The third chapter focuses on the presentation of substantive criteria for involuntary placement in psychiatric establishment. The fourth chapter presents procedural standards. The fifth chapter deals with the conditions of involuntary stay in psychiatric establishment. The last chapter focuses on the question of positive obligations of the state to provide persons with mental disorders with access to non-isolative forms of support and care. The analysis presented in the dissertation led to the conclusion that the legal standards regarding the compulsory placement in a psychiatric establishments, in particular regarding its admissibility and possible substantive grounds, are still not fully harmonized. This is caused mainly by the different visions of the status of people with mental disorders in the Convention on the Rights of Persons with Disabilities on the one hand and in the case law of the European Court of Human Rights and the Constitutional Tribunal on the other. The former, in accordance with the so-called “social model of disability”, concentrates on the respect for autonomy of all persons with disabilities, what is reflected in the activities of the Committee on the Rights of Persons with Disabilities, which condemns all forms of compulsory psychiatric treatment. However, in the light of the case law of the ECHR and the Constitutional Tribunal, while compulsory placement in a psychiatric institution constitutes deprivation of liberty and requires particularly important arguments for justification, it is sometimes admissible and even necessary for the state to fulfil its positive obligations in the area of protection of life and health. The second conclusion formulated in the dissertation is that respect for personal liberty of persons with mental disorders requires not only the introduction of appropriate procedural safeguards against arbitrary deprivation of liberty, but also provision of appropriate, non-isolative forms of support and care. This obligation is reflected primarily in “the right to be included in society” expressed in the CRPD, as well as the necessity to undertake so-called “deinstitutionalisation” process, underlined by many international bodies.