Studium nad efektem społecznej poprawności w wywiadzie kwestionariuszowym. Randomized response technique – rozumienie i efektywność

Realizacja sondażu zastawia na badaczy wiele pułapek. Te najbardziej niebezpieczne wiążą się z ryzykiem kierunkowego, systematycznego obciążenia pomiaru. W badaniach poruszających problematykę wrażliwą, pula potencjalnych błędów nielosowych powiększa się o efekt społecznej poprawności, uderzający w dwójnasób w interaktywne techniki wywiadu. Mechanizm zniekształcania odpowiedzi przez zmienną społecznej aprobaty wydaje się dość intuicyjny. Zdarza się, że pytanie sondażu dotyczy kwestii regulowanej społecznie – jego treść, poszczególne warianty kafeterii, odnoszą się do cech i zachowań pożądanych lub takich, które zwykło się uważać za niewłaściwe (a nawet prawnie zakazane). W sytuacji, gdy faktyczna postawa ankietowanego kłóci się z ogólnie przyjmowanymi normami, staje on w obliczu swoistego konfliktu. Z jednej strony poczucie obowiązku nakazuje mu udzielić szczerej odpowiedzi (potrzeba bycia dobrym respondentem), z drugiej – presja wartości skłania ku deklaracji, która nie grozi uszczerbkiem na wizerunku (potrzeba bezpieczeństwa, akceptacji). Normatywna jednoznaczność pytań drażliwych sprawia, że problematyka wyrażona w nich explicite schodzi na dalszy plan – z punktu widzenia osoby badanej są one pytaniami o to, czy łamie ona ustalone zasady lub działa w sposób obyczajowo nieatrakcyjny. Obawa o utratę twarzy powoduje, iż pokusa zafałszowania rzeczywistości bierze często górę, prowadząc do obciążenia odpowiedzi czynnikiem społeczno-kulturowym – znaczącego niedoszacowania (underreporting) i przeszacowania (overreporting) niektórych deklaracji. Nie ulega wątpliwości, iż nawet najstaranniej (i najprzebieglej) zaaranżowane klasyczne procedury nie chronią respondenta przed deficytem prywatności – silnie uspołeczniony kontekst wywiadu wywiera na nim presję, zwiększając prawdopodobieństwo reakcji obronnych. W obliczu tak dużych ograniczeń kwestią czasu wydawało się wypracowanie rozwiązań alternatywnych wobec pytań bezpośrednich – technik, które w sposób definitywny eliminowałyby obciążenia psychologiczne. Wydaje się, że milowego kroku w tym kierunku dokonał S. Warner. W latach 60. minionego stulecia, w krótkim, niepozornym artykule, opisał on nowatorską technikę probabilistyczną (randomized response technique), zapoczątkowując nową epokę w metodologii zgłębiania problematyki zagrażającej – etap intensywnego wzrostu strategii niebezpośrednich. Mimo upływu lat prace nad ulepszaniem algorytmów obliczeniowych, podnoszeniem skuteczności i redukcją przypadkowej wariancji wyników nie ustają, a kolejni autorzy (często przedstawiciele nauk ścisłych), wymieniają się spostrzeżeniami na temat coraz to nowych podejść pomiarowych. W niniejszej pracy postawiono sobie dwa cele. Pierwszym, czysto teoretycznym, było usystematyzowanie procedur zorientowanych na ocenę wielkości i minimalizowanie efektu społecznej poprawności, natomiast drugim, praktycznym – analiza działania randomized response technique. Materiał empiryczny pochodzi z sześciu badań przeglądowych Fundacji Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). Pomiar przeprowadzano na całej lub części losowej próby dorosłych mieszkańców Polski, zwracając się do respondentów z prośbą o wyjawienie jednej z dwóch ekstremalnie osobistych informacji. Ocena działania technik pomiarowych nigdy nie dokonuje się w próżni – w fazie projektowania procedur konieczne jest ich zmaterializowanie, wypełnienie ram metody treścią. W niniejszym projekcie fabułą uczyniono, intersującą samą w sobie, problematykę doświadczeń aborcyjnych i niewierności partnerskiej. Dość niecodzienny jest też sposób opracowania danych. Typowa dla badań sondażowych obróbka statystyczna (analiza danych numerycznych) nie odgrywa w nim pierwszorzędnej roli. Równie dużo, jeśli nie więcej miejsca, poświęcono bowiem analizom stricte jakościowym (analiza materiału audio). Interpretatywny wymiar prac badawczych przybrał niespotykaną wcześniej skalę. Dzięki triangulacji wyciągane wnioski odcinają się od domniemań – zamiast tego rozprawa przedstawia pogłębione spojrzenie na testowaną strategię badawczą. Postępowanie badawcze wykazało poprawę trafności pomiaru i rzetelność procedury probabilistycznej, ujawniając jednak obecność problemów prowadzących do zaniżenia i lekkiego „przesunięcia” szacunków. Ich wyeliminowanie jest warunkiem koniecznym do prawidłowej akulturacji techniki.

It is said, that when someone breaks the rules, one of the least likely things for him is to admit doing it to a stranger. If you break the law or behave in the way that may be perceived as inappropriate or unattractive, you will probably not tell the truth. The reason why you lie is the psychological distress – the need for social approval, which arises as a consequence of the pressure of cultural and social norms. In surveys this kind of distortion is called the social desirability effect, and it is thought to be one of the most common systematic biases that must be faced by researchers who perform standardized interviews. The thesis has been an attempt to describe processes underlying the social desirability effect and systematize techniques designed to estimate and minimize this bias. In addition to these theoretical purposes the author has examined one indirect method for eliciting sensitive information – the randomized response technique. The empirical part of the dissertation was based on results of six surveys. Each of them was conducted on the large nationally representative random sample of Polish adults and carried out by the Public Opinion Research Center (CBOS). The interests of researches were extremely personal. Thus, in two of them respondents (men and women) were asked if they had ever been unfaithful to their spouse or partner. In four others the women were asked if they had ever had an abortion. Both problems were measured in traditional and indirect way. The comparison of quantitative results combined with the qualitative analysis of the interviewer-interviewee interaction made it possible to assess the accuracy and the efficiency of the randomized response technique. The investigation has shown that despite higher level of complication, the indirect procedure increases the psychological comfort of respondents encouraging them to reveal shameful experiences. Significant growth of estimates goes with their repeatability. Furthermore, interviewees are rather aware of their role and understand the task in which they are involved. All of these findings let the social scientists be quite optimistic about the future of the measurement of sensitive issues.