Kaliningradzki palimpsest. Wyobrażenia o przeszłości i tożsamość zbiorowa mieszkańców Kaliningradu

Rozprawa stanowi studium pamięci zbiorowej i tożsamości mieszkańców Kaliningradu – stolicy obwodu kaliningradzkiego, rosyjskiego regionu unikalnego ze względu na niemiecką przeszłość, postmigracyjny charakter miejscowej społeczności, eksklawowe położenie i sąsiedztwo z Unią Europejską. Wyobrażenia o przeszłości własnej zbiorowości oraz zamieszkiwanego terytorium rekonstruuję w oparciu o narracje trzech pokoleń mieszkańców miasta. Zmiennych, wymazywanych i nadpisywanych jedna na drugiej warstw pamięci poszukuję także w kaliningradzkim krajobrazie kulturowym. Skupiam się na pamięci o wydarzeniach fundacyjnych dla kaliningradzkiej społeczności: wielkiej wojnie ojczyźnianej oraz pierwszych przesiedleniach, a także na obrazach przedwojennej przeszłości miasta i pamięci o jego poprzednich mieszkańcach. Przedstawiam wyobrażenia o przeszłości zapisane w pamięci indywidualnej badanych, analizuję uobecniające się w przestrzeni kulturowej symbole stanowiące ramy pamięci zbiorowej oraz sposoby upamiętniania i przekazywania wiedzy o przeszłości uważanej za obowiązkowe wyposażenie członka zbiorowości. Pokazuję, w jaki sposób przeszłość wykorzystywana jest jako zasób do budowy granic społecznych, tożsamości, podziałów na „swoich” i „obcych”. Ramę teoretyczną rozprawy stanowią teorie wypracowane przez studia nad pamięcią zbiorową. W analizie zgromadzonego materiału odwołuję się przede wszystkim do zaproponowanego przez Jana Assmanna rozróżnienia na pamięć komunikacyjną i kulturową, jednak – realizując założenia współczesnej antropologii – korzystam również z wielu innych cząstkowych koncepcji. Uznaję, że pamięć indywidualna przypisana jednostce, pamięć komunikacyjna zapośredniczona przez przekaz międzypokoleniowy oraz pamięć kulturowa utrwalona w instytucjach, rytuałach i tekstach kultury są ze sobą ściśle splecione i wzajemnie na siebie oddziałują. Pamięć zbiorową i tożsamość traktuję jako zjawiska procesualne, kształtowane w określonym kontekście czasowym, przestrzennym i kulturowym. Prezentowane w pracy rozważania oparte są na materiale empirycznym zgromadzonym w obwodzie kaliningradzkim podczas badań terenowych prowadzonych w latach 2009-2018. Analizą objęłam 68 wywiadów z mieszkańcami Kaliningradu i innych miejscowości, wystawy muzealne, treści publikowane w lokalnych mediach oraz mediach społecznościowych, a także materiał zebrany podczas obserwacji.

The dissertation explores the collective memory and identity of the inhabitants of Kaliningrad, the capital of the Kaliningrad Oblast’ in the Russian Federation. This region’s unique status is rooted in its German past, the post-migration character of the local community, its exclave location and its vicinity to the European Union. The portrayals of narratives about the history of both the local community and the region have been derived from interviews conducted with representatives from three generations of Kaliningrad inhabitants. Moreover, the dissertation explores the evolving, erased, and overwritten layers of memory within Kaliningrad's cultural landscape. The research primarily examines the memory of pivotal events that hold significant importance for the Kaliningrad community, encompassing the Great Patriotic War, post-war resettlements, as well as the imagery of the pre-war history of the city and the remembrance of its former residents. It presents the conceptions of the past embedded within the individual memory of the respondents, conducts an analysis of the symbols present in the cultural space that form the foundation of collective memory, and explores the modes of commemoration and transmission of historical knowledge, which are considered essential for community members. Moreover, the dissertation unveils how the past is used as a resource to construct social boundaries, identity, and divisions between the "us" and "strangers". The theoretical framework of the dissertation is grounded in the theories developed within the field of collective memory studies. Primarily, it adopts Jan Assmann's distinction between communicative and cultural memory. However, by integrating contemporary anthropological perspectives, the study also employs other conceptual frameworks. Recognizing that individual memory, communicative memory mediated through intergenerational transmission, and cultural memory preserved within institutions, rituals, and cultural texts are intertwined and interact with each other. Collective memory and identity are perceived as dynamic phenomena shaped by specific temporal, spatial, and cultural contexts. The arguments put forth in the dissertation are based on empirical data collected through field research conducted in the Kaliningrad Oblast’ between 2009 and 2018. The analysis encompasses a set of data sources, including 68 in-depth interviews conducted with inhabitants of Kaliningrad and other towns, museum exhibitions, content disseminated through local media channels and various social media platforms, as well as insights gathered through participant observations.