Bośnia w oczach Chorwatów – chorwackie pisarstwo podróżnicze wobec Bośni i Hercegowiny w latach 1842-1896

Tematem zaprezentowanej pracy doktorskiej jest obraz Bośni i Hercegowiny w chorwackich podróżach pisanych w XIX wieku. Główny nacisk został w niej położony na dwa czynniki. Pierwszym z nich jest wpływ nowoczesnej idei narodowej na postrzeganie Bośni przez podróżujących do niej członków inteligencji chorwackiej. Drugim jest sposób w jaki dziedzictwo historyczne kształtowało sposób myślenia o sąsiednim kraju. Bośnia, kraj leżący w centralnej części Bałkanów Zachodnich, przez stulecia była narażona na próby podboju ze strony państw ościennych. Niemalże całe średniowiecze było dla niej pasmem wojen prowadzonych na jej terytorium przez władców chorwackich, serbskich, węgierskich, a nawet bułgarskich i bizantyjskich. Pretekstem do kolejnych inwazji były zwłaszcza pogłoski o schizmie kościelnej związanej z herezją dualistyczną, jaką mieli tam przynieść uciekający z Bułgarii na zachód Europy Bogomiłowie. Gdy w połowie XV w. Bośnia została podbita przez Turków Osmańskich, stała się ona najbardziej na zachód wysuniętym przyczółkiem cywilizacji Orientu. Po podboju, większość Bośniaków przeszła na islam, przyciągnięta rozwojem ekonomicznym, szybką urbanizacją oraz niższymi podatkami i możliwością zrobienia kariery. Tylko niewielka część populacji pozostała przy wierze przodków, którą w większości był rzymski katolicyzm. W kraju mieszkali również członkowie Serbskiego Kościoła Prawosławnego, którzy pojawili się w Bośni głównie w XIV i XV w., po tym jak ich własne państwo znalazło się we władaniu Turków. Społeczeństwo bośniackie, podzielone na tzw. millety (wspólnoty religijne), zostało niemalże odseparowane od prądów intelektualnych, które zmieniały oblicze Europy przez następne trzysta lat. Aż do późnego XVIII w. jedynie franciszkanie bośniaccy przynosili do Bośni echa ówczesnej kultury zachodniej, chociaż kultura ich własnej grupy etnoreligijnej w dużej mierze funkcjonowała w późnośredniowiecznym paradygmacie. Wyznawcy prawosławia zyskali dostęp do nowych koncepcji intelektualnych pochodzących z Europy Zachodniej dopiero w ostatnich dziesięcioleciach XVIII w., głównie dzięki kontaktom z Serbami zamieszkującymi Wojwodinę. Muzułmanie bośniaccy, w przytłaczającej większości, aż do początków XIX w., pozostali obojętni na zmieniający się świat wokół nich. Nawet wówczas, inaczej niż sąsiednie ziemie chorwackie, czy narodowo zrewoltowana Serbia, Bośnia nadal była outsiderem europejskiego życia społecznego oraz modernizacji ideowej. Zarówno Chorwacji, jak i Serbowie zaczęli już konstruować naród w oparciu o etniczność, przez co ziemie pomiędzy Uną a Driną stały się miejscem ścierania się tych dwóch, młodych nacjonalizmów. W tym czasie ważne były nie tylko manifesty polityczne. Liderzy ruchów narodowych uważali, że cała kultura powinna włączyć się w odrodzenie narodowe, które formowało nową świadomość narodową. Częścią tego procesu było kreowanie pojęć takich jak terytorium narodowe/przestrzeń narodowa i przestrzeń kultury narodowej. W realizacji tych celów dużą rolę odgrywali pisarze-podróżnicy, którzy spisywali relacje ze swoich wojaży. Podobnie było w przypadku chorwackich podróży do Bośni i Hercegowiny. Podróż jest gatunkiem literackim zaliczanym do literatury faktu. Z tego powodu relacje z podróży są często traktowane jako źródło wiedzy, specyficzny rodzaj świadectwa, które daje nam prawdziwą informację o ziemiach, ludziach, naturze poza granicami naszej ojczyzny. Przywódcy ruchów odrodzenia narodowego w Europie Środkowej i na Bałkanach zauważyli, że podróże są bardzo przydatnym narzędziem kształtowania tożsamości narodowej rodaków. Podróżujący pisarze i intelektualiści otrzymali więc zadanie, by zaznajamiać czytelników z różnymi częściami ich ojczyzny oraz z ziemiami, które uważano za, oddzielone granicami, części terytorium narodowego. W Chorwacji dotyczyło to przede wszystkim Bośni i Hercegowiny. Aby pokazać, w jaki sposób Bośnia stała ideologicznie nacechowanym pojęciem odnoszącym się do realnie istniejącego fenomenu kulturowego, autor rozprawy prezentuje kontekst odnoszący się historii kulturalnej i intelektualnej chorwackiego postrzegania terytorium pomiędzy Uną i Driną. Wpływy chorwackie były obecne na terenach bośniackich od wczesnego średniowiecza. Duże fragmenty tego kraju były częstokroć włączane w obręb państwa chorwackiego, tak przy pomocy siły militarnej, jak i zabiegów dyplomatycznych. Po tym jak Turcy Osmańscy dokonali inwazji na Bałkanach Zachodnich, Bośnia nie tylko stała się miejscem zaciętych walk pomiędzy chrześcijańskim a muzułmańskim imperium, ale również nabrała znaczenia jako miejsce chorwackiej pamięci historycznej. Ta sama narracja miała też inną stronę. Bośniaków pokazywano w niej jako część armii dążącej do podboju ziem chorwackich. Centralną postacią tej części opowieści stał się wielki wezyr Mehmed-pasza Sokolović, symbol zarówno rycerskości, jak i zdrady wiary przodków. W efekcie, przez cały wiek XIX, z jednej strony intelektualiści chorwackiego ruchu narodowego próbowali przekonać innych Chorwatów, że Bośnia jest integralną częścią ich terytorium narodowego i że słowiańscy Bośniacy są tak naprawdę etnicznymi Chorwatami, a z drugiej strony opisywali oni ów kraj jako ukształtowany przez cywilizację islamu, a przez to kulturowo obcy. Obserwowana orientalizacja kultury bośniackiej dotykała nawet miejscowych chrześcijan. Tak więc obraz ten zawierał w sobie immanentną dychotomię, która w XX w. doprowadziła chorwackie dążenia asymilacyjne do spektakularnej klęski. Prezentowana praca bazuje na krytycznym odczytaniu istniejących podróży chorwackich powstałych w XIX wieku. Pierwsza z nich powstała w 1842 r., a ostatnia w 1896 roku. Na pracę składają się analizy klasycznych tekstów gatunku, takich jak podróż Pogled u Bosnu (Spojrzenie na Bośnię) Matiji Mažuranicia oraz mniej znanych, publikowanych w chorwackich czasopismach z tego okresu. Obejmuje ona również podróżopisarstwo dwóch franciszkanów bośniackich – o. Ivana F. Jukicia i o. Grgi Marticia, których twórczość powstawała na peryferiach literatury chorwackiej. Natura tematu sprawiła, że konieczne było oparcie dysertacji na dwóch założeniach metodologicznych. Pierwszym z nich jest konieczność badania tematu przez pryzmat teorii nacjonalizmu. W odróżnieniu od wielu innych badaczy, autor zdecydował się na podejście etnosymboliczne. Pierwszą jego zaletą jest to, że etnosymbolizm wskazuje na stopniowy charakter formowania się narodów w oparciu o istniejące już w średniowieczu grupy etniczne, które często powstawały w oparciu o tożsamość religijną. Podejście to jest zbliżone do modernistycznej teorii narodu, ale nie lekceważy znaczenia etniczności dla całego procesu. To sprawia, że teoria etnosymboliczna jest bardzo użyteczna w badaniu kwestii narodowej w Europie Środkowej i na Bałkanach. Z taką właśnie sytuacją mieliśmy do czynienia w Bośni i Hercegowinie, którą zamieszkiwały trzy główne „etnie” (termin zaczerpnięty z teorii nacjonalizmu autorstwa Anthonego D. Smitha), które powstały na bazie tożsamości religijnych. W wyniku długotrwałego procesu unaradawiania stopiły się one z sąsiednimi narodami (katolicy, w większości stali się Chorwatami, prawosławni Serbami) lub przekształciły się w nowy naród (słowiańscy muzułmanie, którzy stali się Boszniakami). Drugą zaletą etnosymbolizmu jest możliwość uniknięcia moralnie i politycznie dwuznacznej polaryzacji pomiędzy „dobrym” i „złym” nacjonalizmem, która służyła wspieraniu wyższości i hegemonii kulturowej Zachodu. Drugim ze wspomnianych założeń metodologicznych jest interdyscyplinarność. Niniejsza praca odnosi się nie tylko do kontekstu kulturalnego tekstów, do którego należy zaliczyć teorię literatury i historię literatury chorwackiej, ale też do filozofii oraz nauk historycznych i społecznych. W rezultacie zawiera ona odniesienia do studiów kolonialnych i postkolonialnych, etnografii regionu, teorii pamięci historycznej, gadamerowskiej teorii przedsądów oraz do dwóch koncepcji, które wywarły znaczący wpływ na współczesne badania tekstów podróżniczych – orientalizmu Edwarda Saida i bałkanizmu Marii Todorowej. Ta baza teoretyczna i metodologiczna pozwoliła autorowi pracy odkryć polityczne i etyczne implikacje obrazu Bośni i Hercegowiny, jaki został stworzony w chorwackich podróżach XIX wieku. Pozwoliło to również pokazać, że ów wizerunek nie może być rozpatrywany w oderwaniu od idei politycznych i społecznych czasów, w których powstawały badane teksty, gdyż to właśnie trzy odłamy chorwackiego ruchu narodowego (iliryzm, ruch jugosłowiański i etniczny nacjonalizm Antego Starčevicia) odcisnęły na nim znaczące piętno. Praca ta pokazuje również w jaki sposób ideologicznie nacechowane przekonania, które stanowiły część świadomości chorwackich podróżników, stały się przeszkodą nie do przejścia dla prób zaakceptowania religijnego obcego. W XIX w. walkę o świadomość prawosławnej część społeczeństwa bośniackiego wygrał nacjonalizm serbski, ale muzułmanie bośniaccy nie stali się postulowaną integralną częścią narodu chorwackiego właśnie z powodu ich przynależności do cywilizacji islamu i ciężkiego brzemienia pamięci zmagań chrześcijańsko-muzułmańskich.

The picture of Bosnia and Herzegovina in Croatian journeys of 19th century is main research topic of presented dissertation. Focus has been especially put on two factors. First one is how the modern national idea influenced perception of Bosnia by travelling through its territory Croatian intelligentsia members. The second, is the way how the heritage of history affected the Croatian way of thinking about the neighboring country. Bosnia as a country that lies in the center of West Balkans for the centuries had been exposed for conquest attempts of neighboring countries. Nearly whole of its medieval history was series of wars waged by Croatian, Serbian, Hungarian and even Bulgarian and Byzantine Kingdoms. Invasions were fueled by a rumors about Bosnian ecclesiological schism connected with dualistic heresy allegedly brought there by Bogomils fleeing west from Bulgaria. After Bosnia had been conquested by Ottoman Turks in the middle of the 15th century it became westernmost bridgehead of Oriental civilization. Most of Bosnians converted on Islam, in the years after a Turkish conquest of their land, attracted by the economic development and process of fast urbanization, as well as taxation and career profits from being a Muslim. Only a part of Bosnian society stayed at faith of their ancestors who predominantly were Roman Catholics. Other Christians in this country were Serbian Orthodox Church believers, who came to Bosnia in 14th and 15th century, after their own kingdom had fallen under a Turkish rule. Whole society, divided into so-called millets (religious communities), was nearly separated from the intellectual currents that were changing Europe through the next three hundred years. Until late 18th century only Franciscan monks brought to Bosnia some cultural echoes of Western culture of that times, although culture of their own ethno-religious group largely remained in late medieval paradigm. Orthodox people received some access to new intellectual conceptions of Western origin in the last decencies of 18th century, thanks to contacts with Serbian population of Vojvodina. Bosnian Muslim society remained largely indifferent for the changes of the world around them until early years of 19th century. In that time Bosnia was still an outsider of European social and ideological modernization. But not the neighboring Croatia nor the nationally revolted Serbia. Both Croatians and Serbs had already started to construct modern nation on ethnic basis and the land between Una and Drina became a place of clash of the two young modern nationalisms. In that time not only ideological manifestos were important. National leaders claimed that whole culture should take part in national revival movement, which was forming a new national consciousness. Part of this process was creating a notion of national territory and national cultural space. In this task great role was given to the writers-travelers, who were writing down their reports from journeys they were taking. It was so, also in case of Croatian journeys to Bosnia. Journey as a genre is a part of non-fiction literature. Because of that it is often treated as a source of knowledge, a special kind of testimony which gives us relevant information about lands, people and nature outside of our homeland. Leaders of national revivals in Central Europe and Balkans noticed, that journeys are very useful in shaping a national identity among their countryman. Writers and intellectuals on travel were given a task of acquainting readers with different parts of their own homeland and the lands that were claimed to be, separated by borders, parts of the national territory. In Croatia such situation can be observed in case of Bosnia and Herzegovina. To show how the Bosnia became ideologically loaded term referring to existing cultural phenomenon, author presented a historical context of cultural and intellectual history of Croatian thinking about the territory between Una and Drina. Croatian influence was present in Bosnia from the early medieval times. Large parts of this country were often incorporated to Croatian lands by military or by diplomatic force. After the Ottoman Turks had invaded Western Balkans, Bosnia not only became a place of fierce fighting between Christian and Muslim empires, but also an important part of Croatian historical memory. But the reverse of the same narrative was showing Bosnian people as part of conquerors armies, with the figure of Grand Vizier Mehmed Pasha Sokolovic as a symbol of both knightly values and betrayal of faith. As an effect, on the one hand through the whole 19th century, Croatian national movement intellectuals were trying to convince other Croats that Bosnia is an integral part of the national territory and that Slavic Bosnians were in fact an ethnic Croatians, but on the other hand they were describing it as a culturally remote land shaped by civilization of Islam. Observed orientalisation of Bosnian culture affected even the local Christian communities. So this vision had an immanent dichotomy within, which led Croatian assimilatory efforts to the spectacular collapse in 20th century. Presented study is based on the critical reading of existing Croatian journeys written in 19th century. The first one was published in 1842 and last one in 1896. The work includes analysis of classical primary texts such as travelogue Pogled u Bosnu by Matija Mazuranic and lesser known ones published in Croatian periodic of that time. Dissertation also includes an analysis of travelogues written by two Bosnian Franciscan monks – fra Ivan Frano Jukic and fra Grga Martic, whose works were created on peripheries of Croatian literature and culture. Nature of subject has made it necessary to base the thesis on two methodological assumptions. First one is that topic should be examined through the prism of theory of nationalism. In contrary to many other scholars author have chosen the ethnosymbolic attempt. The first advantage of such choice is that ethnosymbolism points to the gradual formation of nations on the basis of medieval ethnic groups, which were often based on religious identity. This approach is close to the modernist one, but it do not disregard value of ethnicity. This makes this theory very useful in research of the national question in Central Europe and Balkans. Such a situation we had in Bosnia and Herzegovina, which was inhabited by three main “ethnies” (term has been taken from Anthony D. Smith theory of nationalism) based on religious identity. In a long term process they had merged into surrounding nations (Catholics at large became Croatians, Orthodox became Serbs) or transformed into a new nation (Slavic Muslims who became Bosniaks). The second advantage of ethnosymbolism is that it gives an opportunity to avoid morally and politically ambivalent polarization between “good” and “bad” nationalism which served to reinforce the cultural superiority and hegemony of the West.The second methodological assumption is interdisciplinarity. That work refers not only to cultural context of the texts, which includes theory of literature and history of Croatian literature, but also to the philosophy, historical and social sciences. As an effect it includes references to colonial and postcolonial studies, ethnography of the region, theory of historical memory, Gadamer’s theory of prejudices, Said’s Orientalism and Todorova’s Balkanism, which have strongly affected contemporary research model of travelogues. This theoretical and methodological basis has enabled author to unearth the political and ethical implications of Bosnia image created in Croatian journeys. It has also shown that Bosnia’s image cannot be separated from political and social ideas of the time in which travelogues were written, as three branches of Croatian national revival conceptions (ilirism, yugoslavism and ethnic nationalism of Ante Starcevic) made a great impact on it. The work is also showing how the ideologically loaded beliefs, which were part of Croatian travelers consciousness, became impassable obstacle for the acceptance of religious others. In the 19th century Orthodox part of Bosnian society has been already won by the Serbian nationalism, but the Bosnian Muslims did not became postulated integral part of Croatian nation, because of their affiliation to the civilization of Islam and the heavy burden of the historical memory of struggle between Christians and Muslims.