W stronę gospodarki społecznie zanurzonej? Kooperatywy spożywcze w Polsce

Przedmiotem badań w niniejszej pracy są powstające w Polsce od 2010 roku kooperatywy spożywcze, nieformalne grupy konsumentów, nawiązujące do tradycji dawnej polskiej spółdzielczości. Kooperatywy powstają w największych i średnich miastach, głównie w środowiskach młodych aktywistów społecznych. Ich celem jest bezpośredni zakup wysokiej jakości żywności od rolników, ale także budowanie społeczności opartej na współdziałaniu i solidarności. Badając kooperatywy spożywcze w Polsce, posługuję się kategoriami antropologii ekonomicznej, przede wszystkim pojęciem zanurzenia społecznego wypracowanego przez Karla Polanyi’ego (Polanyi 1967, 1977, 2010). Polanyi przeciwstawiał czysto liberalną gospodarkę rynkową, w której instytucje społeczne dostosowują się do reguły maksymalizacji zysku, gospodarce zanurzonej społecznie, w której instytucje społeczne i normy kulturowe determinują, a przynajmniej silnie wpływają na kształt gospodarki. Według tzw. teorii ruchu dwukierunkowego (Polanyi 2010), w sytuacji liberalizacji gospodarki społeczeństwa bronią się, domagając się większego protekcjonizmu i starając się ponownie zanurzyć gospodarkę (pojęcie samoobrony społeczeństwa). Za jeden z przejawów samoobrony społeczeństwa w XIX wiecznej Wielkiej Brytanii Polanyi uznał spółdzielnie spożywcze. Podążając za sugestią Polanyi’ego, traktuję polskie kooperatywy spożywcze, w kontekście sytuacji po transformacji i kryzysie gospodarczym, jako próbę, na niewielką skalę, ponownego zanurzenia gospodarki, a więc także „samoobrony społeczeństwa”. Zgodnie z modyfikacją pojęcia zanurzenia, jakiej dokonali badacze tzw. alternative food networks (alternatywnych sieci żywnościowych, w skrócie: AFN) na Zachodzie, rozumiem zanurzenie społeczne jako pewien stopniowalny proces, opierający się w dużej mierze na przypisywaniu znaczeń ludzkim działaniom i definiowaniu przestrzeni przez daną społeczność (por. Winters 2003, Sonnino 2006). Za wyznaczniki gospodarki zanurzonej społecznie w kooperatywach uznałam lokalność sprzedawanej tam żywności, istnienie bezpośredniej więzi między producentami a konsumentami, oraz wewnętrzną organizację kooperatywnej wspólnoty, opartej na wzajemności i redystrybucji. Omawiając rolę żywności w działalności kooperatyw, staram się prześledzić, w jaki sposób zanurzenie jest w kooperatywach konstruowane i negocjowane. Analizując rolę żywności, dochodzę do wniosku, że kooperatywy są swoistymi enklawami gospodarki zanurzonej społecznie, których rozwój będzie utrudniony przez wiele czynników. Kooperatywy są bowiem organizacjami ekskluzywnymi, w których dużą rolę odgrywa kapitał kulturowy posiadany przez członków (por. Zarycki 2008). W kooperatywach, które nazywam aktywistycznymi, główną rolę odgrywa zaangażowana, lewicowa inteligencja, przywiązana do określonego światopoglądu i stylu życia. Kooperatyści niezaangażowani politycznie, nazywani niekiedy normalsami, czują się zmarginalizowani, często rezygnują z aktywnego uczestnictwa we wspólnocie. Z kolei w tzw. kooperatywach zorientowanych na konsumpcję dominuje grupa o charakterystyce typowej dla klasy średniej – według H. Domańskiego (2002) – profesjonalistów. Sprzedawana tam żywność jest droga i ekskluzywna. Kooperatywy spożywcze nie nawiązują zatem w praktyce do pierwotnych idei spółdzielczości, związanych z emancypacją klas niższych, raczej stają się narzędziem dystynkcji i konsolidacji wąskich środowisk. Do ograniczeń projektu społecznego zanurzenia przyczyniają się także wewnętrzne problemy kooperatyw. Nieformalna, „niehierarchiczna” struktura, wzorowana na zachodnich nowych ruchach społecznych inspirowanych ideami anarchistycznymi, okazuje się krucha, chaotyczna, podatna na kryzys i załamanie. Większość członków ma trudność z aktywnym zaangażowaniem się w prace kooperatywy, które spoczywają na barkach najbardziej zaangażowanych aktywistów. Współdziałanie i solidarność w ramach kooperatyw utrudnia kultura indywidualizmu i nieumiejętność współpracy, charakterystyczna dla późnokapitalistycznych społeczeństw, choć także wzmocniona przez indywidualizację i kryzys zaufania do sformalizowanych instytucji w Polsce. Niektóre kooperatywy próbują walczyć z kryzysem, formalizując swoją działalność i np. próbując zakładać sklepy spółdzielcze, co zbliża je na powrót do tradycji spółdzielczości. Na razie jednak kooperatywy spożywcze pozostają ekskluzywnymi enklawami gospodarki zanurzonej społecznie, a więc ich rola w „samoobronie społeczeństwa” jest ograniczona. Praca powstała na podstawie kilkudziesięciu wywiadów z członkami kooperatyw spożywczych oraz obserwacji uczestniczącej i analizie danych zastanych. SUMMARY “Towards embedded economy? new consumer cooperatives in Poland” Aleksandra Bilewicz The aim of this work is to analyze the development of consumer cooperatives that have been established in Poland since 2010. The new cooperatives are informal groups of consumers, inspired by Polish prewar cooperative tradition, that emerge in Poland’s larger cities, mainly among young social activists. Their aim is to purchase high quality food directly from farmers as well as establishing a community based on cooperation and solidarity. This work discusses consumer cooperatives through the lens of economic anthropology, mainly Karl Polanyi’s notion of embeddedness. According to Polanyi, economy was embedded in social relations until the rise of free market (disembedded economy). In its ideal, utopian form, social institutions are completely submitted to the market rule of profit maximization (Dale 2013). On the contrary, in embedded economies, economy is submerged in social and cultural institutions. The Polanyian double movement theorem implies that in the situation of liberalizing the economy, societies defend themselves, demanding stronger protection from the market and trying to reembed the economy (the process is called countermovement). Polanyi claimed that consumer cooperatives in 19th century Britain are an important part of society’s countermovement. Following Polanyi’s suggestion, I treat new Polish cooperatives as an attempt to reembed the economy on a small, grassroots scale in the context of economic transition in Poland and recent economic crisis. According to the modification of the embeddedness concept made by alternative food networks (AFNs) researchers (see e.g. Winters 2003, Sonnino 2006) I understand embeddedness as a gradual process, based mostly on subjectives factors, such as ascribing meanings to human activities and defining space: socially constructed food localness, bonds between producers and consumer as well as inner organization of the cooperative community based on reciprocity and redistribution. Analyzing the role of food in the cooperative activity, I try to trace the construction and negotiation of embeddedness in cooperatives. While analyzing the role of food, I claim that Polish cooperatives are small and well-guarded enclaves of embedded economy and their growth will therefore be limited. Cooperatives are exclusives organizations that require possession of specific cultural capital (see Bourdieu 1984, Zarycki 2008). One type of cooperatives, which I call “activist” is dominated by leftwing intelligentsia, sticking to a particular worldview and alternative lifestyle. Cooperative members which are not politically engaged are sometimes called the “normals” (“normalsi”) and may feel marginalized. The second type of cooperatives, which I call “consumer-oriented”, is dominated by wealthy new middle class, mostly professionals (Domański 2002). Food sold in this type of cooperatives is expensive and exclusive. Therefore, the new cooperatives divert from the initial cooperative ideas that consumer cooperatives should be a tool for emancipation of the lower classes. The limits of the embeddedness project are also set by inner problems in many cooperatives. Their informal, “non-hierarchical” structure appears to be fragile and chaotic, prone to crisis and breakdown. Most of the members fail to engage in cooperative practices in a sustainable way. Most work is done by a small group of activits. Cooperation and solidarity is weakened by individualistic culture (Jacyno 2007) and lack of cooperative skills (Sennett 2013) which are characteristic for late capitalist societies but seem to be also strengthened by local social problems, such as social atomization and loss of trust for formal institutions in Poland. Some cooperatives try to fight the crisis by legalizing their activities and establishing cooperative stores, which brings them closer to the cooperative tradition. For now, cooperatives remain exclusive enclaves of embedded economy, therefore their role in countermovement is limited. The research project was based on in-depth interviews with cooperative members as well as participant observation and written data analysis.