Rozwój znaczeniowy wyrazów w polu leksykalno-semantycznym 'kobieta w relacji seksualnej' (od doby staropolskiej do współczesności)

Jako ludzie mamy w sobie zakodowaną potrzebę oceny, którą manifestujemy za pośrednictwem języka. Zetknięcie z drugim człowiekiem staje się polem nieustannego osądu – wyglądu, postaw, zachowań. Każde spotkanie powoduje zderzenie dwóch światów, konieczność szacowania ewentualnych zagrożeń, ewaluacji naszego światopoglądu, zakorzenionych stereotypów, a nawet hierarchii wartości, w końcu – wpływa na otaczającą nas rzeczywistość. Nasze reakcje, choć przejawiające się na różnych płaszczyznach – emocjonalnej, fizycznej czy biologicznej, znajdują swoje ujście również w języku. Sam zaś język, będąc narzędziem interpretacji rzeczywistości, z jednej strony narzuca nam ramy poznania, z drugiej – odzwierciedla wpojone przekonania dotyczące świata. W werbalizowanych przez nas ocenach kryje się zatem o wiele więcej niż znaczenia poszczególnych słów i połączeń wyrazowych. Kryje się tam również prawda o nas samych, a zarazem o całym społeczeństwie, którego jesteśmy częścią. Tę ogólnoludzką potrzebę wartościowania odzwierciedla polszczyzna – szczególnie w obszarze, którego badania podjęto się w niniejszej pracy. Damy do towarzystwa i kurwy, seksbomby i ździry, żony i kochanki – kobiety, które są w relacji seksualnej lub mogłyby w niej potencjalnie być, mają w języku polskim setki określeń. W użyciu każdego z nich kryje się często nieświadoma decyzja nadawcy o przedstawianiu własnej oceny lub jej ukryciu – wybraniu neutralnej alternatywy opisu. Wybór ten nie tylko ujawnia jego opinię o danej kobiecie, lecz także ukazuje zakorzenione przekonania dotyczące seksualności, miejsca w społeczeństwie i rządzących nim praw. Odzwierciedla również zasób polszczyzny, spośród którego ten wybór może być potencjalnie dokonany. Ciekawość pobudek kierujących dokonywaniem owego wyboru spośród wszystkich możliwych do użycia jednostek języka stała się podstawą niniejszej pracy. W jej centrum znajduje się kobieta – oceniana przez wieki na podstawie swojego wyglądu, zachowań i relacji, w jakie się angażuje, a nawet tych, które potencjalnie mogłaby nawiązywać. Wszystkie te aspekty determinuje płeć, rozumiana jako konstrukt kulturowy, ale reprezentowana w polskiej leksykografii aż do przełomu XX i XXI wieku bardzo tradycyjnie – binarnie. W niniejszej pracy podjęto próbę opisu wyrazów w polu leksykalno-semantycznym ‘kobieta w relacji seksualnej’ w przekroju historycznym polszczyzny – od doby staropolskiej do współczesności – oraz określenia czynników kulturowych i społeczno-obyczajowych wpływających na to pole. Rekonstrukcja zachodzących w nim przemian pozwoliła na przyjrzenie się z perspektywy historycznej kanonowi wartości, według których oceniane były kobiety z perspektywy swojej seksualności. Przemiany te zaobserwować można na materiale leksykograficznym, który jest każdorazowo nie tylko materiałem informacyjnym, lecz także świadectwem epoki. Zgromadzono bogaty materiał językowy odzwierciedlający powiązania między postrzeganiem kobiecej seksualności a leksyką. W polu leksykalno-znaczeniowym ‘kobieta w relacji seksualnej’ poddano analizie łącznie 624 określenia na wszystkich etapach rozwoju pola. Bez względu na dane ilościowe wyraźnie widoczny jest rozwój pola, które za pomocą szeregu mechanizmów wewnątrzjęzykowych (derywacji, zapożyczeń, zmian znaczeniowych) kształtuje swój zasób. Jego różnorodność ukazują nazwy występujące w poszczególnych okresach polszczyzny: w XIV i XV wieku – 43 nazwy, w XVI wieku – 94 nazwy, XVII i XVIII wieku – 116 nazw, w XIX wieku – 173 nazwy, w XX wieku – 198 nazw. Tak wyekscerpowany i wstępnie opracowany materiał leksykograficzny został poddany analizie semowej w połączeniu z teorią pól znaczeniowych w ujęciu Ryszarda Tokarskiego. Proces ten wymagał porównania znaczeń wstępnie wyekscerpowanej semantycznie bliskiej grupy jednostek leksykalnych i odnalezienia elementu znaczeniowego, który jest zawarty w każdym z jej składników. Zgodnie z założeniami autorki na potrzeby analizy przyjęto, że ową cechą semantyczną jest ‘kobieta w relacji seksualnej’ [RELACJA SEKSUALNA+]. Na podstawową charakterystykę wybranych jednostek składają się zatem wyraz kobieta (i opis semów składających się na jego znaczenie) oraz szczególne cechy przypisywane jego desygnatom. Za archisemy uznamy zatem kobiecość ([ISTOTA LUDZKA+], [DZIECIĘCY-], [MĘSKI-]) i cechę znajdowania się w relacji seksualnej – [RELACJA SEKSUALNA+]. Archisem [RELACJA SEKSUALNA+] odnosi się do kobiety, która jest w ową relację zaangażowana lub jedynie w jakimś stopniu dotyczy – jest jej stroną, nawet nieświadomie. Poza archisemami dla każdego wyrazu uwzględnionego w polu wydzielono semy właściwe tylko jemu lub danej grupie niższego rzędu – semy dyferencjalne. Dzięki nim możemy wyróżnić jednostki hiponimiczne, które również tworzą swoiste podpola. Dla badanego pola we wszystkich okresach historycznych wydzielono semy dyferencjalne występujące w opozycji binarnej: [ZWIĄZEK+/-], [ZAPŁATA+/-], [NEGATYWNA OCENA+/-], a dodatkowo we współczesności semy [AKTYWNOŚĆ+/-] oraz [SPECJALIZACJA+/-]. Poza analizą konkretnych faktów językowych – leksyki z wybranego pola tematycznego – praca podejmuje ogólniejsze problemy językoznawcze powstałe w związku z opisem materiałowym, takie jak: kwestie słownikowej kwalifikacji jednostek leksykalnych, definiowanie pojęć odnoszących się do seksualności, a więc sfery bardzo płynnej, zależnej od poglądów reprezentatywnych dla danej epoki historycznej, czy uzależnienie użycia określeń od wyboru mówiącego, który ze względu na własny światopogląd wartościuje dane postawy i wybiera słownictwo zawierające w sobie jego osobistą ocenę. Analizowane pole zawiera bowiem wyrazy opisujące i oceniające kobietę w relacji seksualnej z perspektywy zewnętrznej – o ich doborze i realizacji decyduje nadawca, nie zaś osoba, której komentarz dotyczy. Nazwy kobiet zgromadzone w polu ‘kobieta w relacji seksualnej’ odzwierciedlają nie tylko postawy poszczególnych przedstawicielek płci żeńskiej i ich osobiste wybory, lecz także – a może przede wszystkim – sposób postrzegania seksualności kobiet przez nadawcę komunikatu, który z bogatego repertuaru określeń selekcjonuje te o konkretnym znaczeniu i nacechowaniu. Wybór jest ogromny, bo dotyczy co najmniej 198 jednostek odnoszących się do nazw kobiet w relacji seksualnej w samej tylko współczesności. Wydaje się, że było tak od zarania dziejów, jednak kryteria oceniające postawy i zachowania zmieniały się w zależności od społecznych uwarunkowań, które w każdej epoce ulegały przewartościowaniu tego, co obyczajne, moralne i przyzwoite. Przeprowadzone w niniejszej rozprawie badania ukazały ścisły związek tych zmian z językiem – stanowiącym narzędzie interpretacji rzeczywistości, wyznaczającym ramy poznania, w końcu odzwierciedlającym wpojone od pokoleń przekonania dotyczące świata. Opis jednostek języka i zachodzących między nimi relacji nie byłby jednak pełny bez nakreślenia tła historycznego czy społecznego poszczególnych epok. Rozwój znaczeniowy wyrazów w badanym polu zachodził więc w ścisłym związku z ewolucją poglądów na kobiecą seksualność, a nawet szerzej – rolę kobiety w społeczeństwie na przestrzeni dziejów. Na podstawie analiz dostępnych źródeł (religijnych, literackich, prasowych, prawnych, a także tych osobistych – listów, pamiętników) oraz opracowań zgromadzonych w literaturze przedmiotu udało się wyciągnąć wnioski dotyczące ewolucji obrazu seksualności kobiet na przestrzeni wieków. Zderzenie ich z materiałem językowym zgromadzonym w procesie ekscerpcji najważniejszych dzieł leksykograficznych polszczyzny pozwoliło na zarysowanie zakresu pola od doby staropolskiej aż do współczesności, dokonanie jego podziału zgodnie z występowaniem wytypowanych semów, a dzięki temu przedstawienie głównych tendencji językowych zachodzących wewnątrz pola na przestrzeni dziejów. Istotnym elementem ukazania pełnego obrazu badanego zagadnienia było wskazanie pochodzenia i kontekstu funkcjonowania w polszczyźnie słownictwa ujętego w wydzielonych podpolach. Pozwoliło to na przedstawienie ujawniających się w języku przekonań i ocen Polaków wobec seksualności kobiet, a także przemian tych postaw w perspektywie historycznej. Osiągnięcie tak zarysowanego celu byłoby niemożliwe bez ukazania kontekstu historycznego, kulturowego i obyczajowego oraz wskazania przyczyn pozajęzykowych wpływających na zmiany znaczeniowe wyrazów w badanym polu. Wszystko to pozwoliło na ukazanie ewolucji pola leksykalno-semantycznego ‘kobieta w relacji seksualnej’ od doby staropolskiej do współczesności.

As human beings, we have a coded need to judge, which we manifest through language. The contact with another person becomes a field of constant judgment – of appearance, attitudes, behavior. Each encounter causes a collision of two worlds, the necessity to assess possible threats, evaluate our world view, settled stereotypes, and even the hierarchy of values, and finally – it influences the reality surrounding us. Our reactions, though manifested on various levels – emotional, physical or biological, are also present in language. The language itself, as a tool for interpreting reality, on the one hand imposes a framework of cognition on us, and on the other – reflects our instilled beliefs about the world. In the judgments we verbalize there is much more than the meanings of individual words and word combinations. They also contain the truth about ourselves and at the same time about the whole society we are a part of. This general human need to valuate is reflected in the Polish language – especially in the area, which has been researched for this paper. Vice girls and whores, sexbombs and sluts, wives and mistresses – women, who are in a sexual relationship or could potentially be in one, have hundreds of terms in Polish. The use of each of them hides the often unconscious decision of the sender to present or hide their own judgment – to choose a neutral alternative to the description. This choice reveals not only their opinion of the woman in question, but also their ingrained beliefs about sexuality, their place in society and the laws that govern it. It also reflects the knowledge of Polish words from which this choice can potentially be made. Curiosity of the motives behind this choice among all the possible units of the language has become the basis of this paper. At its center is the woman – judged over the centuries by her appearance, behaviors and relationships she engages in, or even those she could potentially get into. All these aspects are determined by gender understood as a cultural construct, but represented in Polish lexicography until the turn of the 20th and 21 st centuries in a very traditional binary way. In this paper attempts has been made to describe the words in the lexical-semantic field 'a woman in sexual relationship' in the historical cross-section of the Polish language – from the Old Polish era to the present day, and to determine the cultural and social factors influencing them. The reconstruction of the transformations taking place in the field made it possible to look from a historical perspective at the canon of values according to which women were judged from the perspective of their sexuality. These transformations can be observed in the lexicographic material, which is each time not only informative, but is also a testimony of the epoch. A rich linguistic material reflecting the links between the perception of female sexuality and lexis has been gathered. A total of 624 terms at all stages of field development were analyzed in the lexical-meaning field 'a woman in sexual relationship'. Regardless of the quantitative data, the development of the field is clearly visible, as it shapes its resources by means of a number of internal linguistic mechanisms (derivations, borrowings, semantic changes). Its diversity can be seen by names occurring in particular periods of the Polish language: in the 14th and 15th centuries – 43 names, in the 16th century – 94 names, 17 th and 18th centuries – 116 names, in the 19th century – 173 names, and from the 20th century till the ‘20s of 21st century – 198 names. The lexicographic material extracted and preliminary studied this way was subjected to sem analysis in conjunction with the theory of semantic fields as defined by Ryszard Tokarski. This process required comparing the meanings of the semantically close group of lexical units initially selected and finding the meaning element which is contained in each of its components. In accordance with the author's assumptions, for the purposes of the analysis it has been assumed that this semantic feature is 'a woman in sexual relationship' [SEXUAL RELATIONSHIP+]. Therefore, the basic characteristics of the selected units consists of the word woman (and the description of the sems making up its meaning) and the specific features ascribed to it. The archisems will thus be the feminine ([HUMAN BEING+], [CHILD-], [MASCULINE-]) and the feature of being in a sexual relationship – [SEXUAL RELATIONSHIP+]. The archisem [SEXUAL RELATIONSHIP +] refers to a woman who is involved in this relation or is in it only to some extent – is its party, even unconsciously. In addition to the archisems, each word included in the field has its own sems specific to it or to a given lower-level group – differential sems. Thanks to them, we can distinguish hyponymic units that also create specific subfields. For the field under study, in all periods of history, differential sems occurring in binary opposition were distinguished: [RELATIONSHIP+/-], [PAYMENT+/-], [NEGATIVE JUDGMENT+/-], and in the present day the sems [ACTIVITY+/-] and [SPECIALIZATION+/-]. Apart from the analysis of specific linguistic facts – the lexis from a selected thematic field – the paper deals with more general linguistic problems arising in connection with the description of the material, such as: the issues of dictionary qualification of lexical units, defining terms relating to sexuality, i.e. a very fluid sphere, dependent on views representative for a given historical epoch, or the dependence of the use of expressions on the choice of a speaker who, due to his own world view, values given attitudes and chooses vocabulary containing his personal judgment. The analyzed field contains words that describe and evaluate a woman in sexual relationship from an external perspective – their selection and implementation is determined by the sender, not the person to whom the comment pertains. The names of women collected in the field 'a woman in sexual relationship' reflect not only the attitudes of individual female representatives and their personal choices, but also – or perhaps most of all – the way in which female sexuality is perceived by the sender of the message, who selects from a rich repertoire of terms those with a specific meaning and emphasis. The choice is enormous, because it concerns at least 198 units referring to the names of women in sexual relationships only in modern times alone. It seems that it has been so since the dawn of time, however, the criteria for evaluating attitudes and behaviors have changed depending on social conditions, which in each epoch underwent a reevaluation of what is customary, moral and decent. The research carried out in this thesis has shown a close connection between these changes and language, which is a tool for interpreting reality, defining the framework of cognition, and finally reflects beliefs about the world instilled for generations. However, the description of language units and the relations between them would not be complete without outlining the historical or social background of particular epochs. The semantic development of words in the analyzed field was therefore closely related to the evolution of views on female sexuality, and even more broadly, on the role of women in society throughout history. On the basis of analyzes of available sources (religious, literary, press, legal, and even personal – letters, diaries) as well as studies collected in the literature on the subject, it has been possible to draw conclusions concerning the evolution of the image of female sexuality over the centuries. By colliding them with the linguistic material collected in the process of excerpting the most important lexicographic works of the Polish language, it has been possible to outline the scope of the field from the Old Polish era until the present day, to divide it according to the occurrence of selected sems, and thus to present the main linguistic trends within the field throughout history. It is important to show the full picture of the analyzed issue by indicating the origin and context of functioning of the vocabulary in the Polish language in the separated subfields. This allowed for the presentation of the beliefs and judgments of Poles towards women's sexuality revealed in the language, as well as the transformation of these attitudes in a historical perspective. The achievement of such a goal would be impossible without presenting the historical, cultural and moral context and indicating non-linguistic reasons influencing the changes in the meaning of words in the studied field. All this has made it possible to show the evolution of the lexical and semantic field ‘a woman in sexual relationship' from the Old Polish era to the present day.