Ekspresja – doświadczanie – uczestnictwo. Bohaterowie polskiej prozy lat 1864-1918 w świecie dźwięków.

Głównym celem mojej rozprawy doktorskiej jest zbadanie odwołań do dźwięków i czynności słuchania w tekstach prozatorskich drugiej połowy XIX i początku XX wieku oraz powiązanie tych zagadnień z problematyką ludzkiej podmiotowości. Analiza materiału literackiego wskazanego okresu pozwoliła mi wyróżnić trzy zawarte w tytule kręgi zagadnień, którym zostały podporządkowane struktura problemowa rozprawy oraz dobór literatury przedmiotu. W swojej pracy skoncentrowałam się zatem na twórczości trojga pisarzy (związanych z przekształcaniem się konwencji literackiego realizmu): Bolesława Prusa, Marii Konopnickiej i Władysława Stanisława Reymonta. Jak pokazuję, uczynili oni odwołania do dźwięków i czynności słuchania zasadniczym elementem konstrukcji świata przedstawionego swoich utworów: kreacji postaci literackich, a także jego pozostałych elementów (przestrzeni, czasu i wydarzeń). Podczas analiz pytam więc o relację między bohaterami i tym, co określam jako świat dźwięków (powiązany z wymienionymi elementami świata przedstawionego). Dzięki temu mogę rozważyć sposób prezentowania w analizowanych tekstach takich zagadnień jak doświadczanie dźwięków, dźwiękowa ekspresja oraz uczestnictwo w świecie dźwięków, a także zależności między nimi. Każde z nich łączę zaś z priorytetową dla nich kwestią słuchania. Podobieństwa w podejściu wymienionych pisarzy do zaproponowanej tematyki oraz zachodzące w tym zakresie zmiany pozwalają mi wysnuć ogólne wnioski przydatne do określenia audialnego potencjału literatury lat 1864-1918. W rozprawie dążę do osiągnięcia trzech celów. Po pierwsze, buduję w niej podstawy analizy odwołań do dźwięków i słuchania w tekstach pozytywistycznych i młodopolskich, co pozawala mi zaproponować nowy model ich opisu. Po drugie, określam funkcję, jaką pełnią te odwołania w kreowaniu postaci literackich i ich związków z pozostałymi elementami świata przedstawionego. Dzięki temu odkrywam metody jego konstrukcji, a także prowadzenia narracji i budowy tekstu. Po trzecie zaś pokazuję znaczenie odwołań do dźwięków i czynności słuchania dla refleksji wybranych twórców i wpływ tych odwołań na istotne aspekty koncepcji ludzkiej podmiotowości badanego okresu. Rozprawa składa się ze wstępu i zakończenia oraz tekstu głównego podzielonego na trzy części. We wstępie określam swoje wybory metodologiczne oraz wypracowane na ich postawie narzędzia analizy. Czerpię przy tym z międzynarodowego, interdyscyplinarnego nurtu sound studies: na postawie zagranicznych i polskich teorii określam własne podejście do związku tego nurtu z literaturoznawstwem oraz proponuję autorskie definicje terminów (przede wszystkim – audiosfery). W tekście głównym omawiam trzy prozatorskie projekty pisarskie i każdemu z nich przyporządkowuję jedno dominujące w ich obrębie zagadnienie (dotyczące kwestii podmiotowości) spośród tych, które zaproponowałam w tytule rozprawy. Pierwszą część poświęcam więc twórczości Prusa ujętej z perspektywy problematyki doświadczania dźwięków przez słuchacza. Jak pokazuję, ma ona kluczowe znaczenia dla tak fundamentalnych dla pisarza kwestii jak figura obserwatora, ludzkie zdolności poznawcze oraz możliwości zdobywania wiedzy o rzeczywistości. Część druga dotyczy twórczości prozatorskiej Konopnickiej. Jako najważniejszy problem w tekstach pisarki wyróżniam kwestię dźwiękowego wyrażania. Udowodniłam, że sprowadza się ono do prezentowania brzmienia ludzkiego głosu, wydawanych przez człowieka odgłosów (westchnienia, jęku, płaczu, kaszlu, zgrzytania zębami, krzyku i śmiechu) oraz milczenia. W procesie owego wyrażania emocji i przeżyć istotną rolę odgrywa zaś moim zdaniem jego słuchaczka. W trzeciej – ostatniej – części proponuję analizę twórczości Reymonta uprzywilejowującą zagadnienie uczestnictwa w świecie dźwięków. Pokazuję, że przekłada się ono na ogólnie rozumianą kwestię partycypacji w rzeczywistości oraz że ma fundamentalny związek z przedstawianą w prozie pisarza opozycją cywilizacji i natury. W zamykającym rozprawę zakończeniu podsumowuję punkty wspólne i różnice w podejściu tych trojga pisarzy oraz określam znaczenie wyciągniętych wniosków dla dalszego badania literatury lat 1864- 1918.

The main goal of the dissertation is a deepened examination of the role of sound and listening in selected prose texts of the second half of the 19th and the beginning of the 20th centuries, in relation to the issue of human subjectivity. The analysis of the literary material allowed me to distinguish three key problem areas, which are indicated in the title, and which determine the structure of the dissertation and the selection of the literary texts. In my dissertation, I focus on the literary outputs of three writers (related to the transformation of literary realism): Bolesław Prus, Maria Konopnicka, and Władysław Stanisław Reymont. The authors made references to sounds and listening a fundamental part of the creation of literary characters and other world-building elements (space, time, and events). I analyze the relationship between the literary characters and what I define as the "world of sounds" (linked to the aforementioned constituents of the represented world), and consider how the authors present issues such as experiences of sounds, sound expression, participation in the world of sounds, and the relationships between them in the analyzed texts. I bring into focus the issue of listening, which I believe to be essential in this anaysis. The similarities and differences in the approach to audio topics of the above-mentioned writers allow me to draw general conclusions helpful in determining the auditory potential of literature from 1864 to 1918. My research serves three purposes. Firstly, I build the methodological foundations allowing to analyze Polish Positivism and Young Poland prose texts in the audio perspective. Secondly, I investigate literary accounts of sound and listening to define their role in creating literary characters and their relationships with other elements of the represented world. I identify the specific construction elements and narrative techniques used by the authors. Thirdly, I show the importance of audio issues in the work of selected writers and their concept of human subjectivity. The dissertation consists of an introduction, three main chapters, and a conclusion. In the introduction, I delineate my methodological choices and the analytical tools developed on their basis. I am inspired mainly by the interdisciplinary field of sound studies. While referring both to Polish and international theories, I situate this trend within a broader framework of literary studies and propose a redefinition of the term "audiosphere" (and certain other key terms). In the main part of the dissertation, I discuss the works of three selected writers in relation to the issues proposed in the dissertation title. The first part is devoted to the work of Prus, which I analyze in the context of the listener's experience of sounds. As I show, this experience defines the observer, and is crucial when discussing human cognitive abilities, and their capacity to gain knowledge about reality. The second part concerns the prose works of Konopnicka. I believe that the most critical problem in the writer's texts is the sound expression: the literary descriptions of the human voice and sounds (such as sighs, groans, crying, coughing, gnashing of teeth, screaming, and laughing), as well as silence. I believe the listener also plays an essential role during this expression of emotions and experiences. In the third and last part, I propose an analysis of Reymont's work that prioritizes the issue of participation in the world of sounds. I show that it translates into the generally understood question of the involvement in reality and has a fundamental connection with the opposition between civilization and nature presented in the writer's prose. In the conclusion of my dissertation, I summarize the common points and differences in the approach of these three writers and define the importance of drawn conclusions for further study of Polish Positivism and Young Poland literature.