Begriff und Methode bei Arthur Schopenhauer

Niniejsza praca bada koncepcję pojęciowości według Arthura Schopenhauera i ukazuje jej wpływ na wybrane aspekty jego filozofii. Badanie to przeprowadzono w trzech krokach, odpowiadających trzem głównym rozdziałom. Rozdział pierwszy zbiera i porządkuje wywody Schopenhauera dotyczące pojęciowości, rozproszone w różnych jego dziełach. Tworzy to podstawę do rekonstrukcji głównych elementów jego koncepcji pojęciowości. Głównym celem jest spójne i możliwie pełne wyłożenie wszystkich kwestii związanych z problematyką języka, które porusza on w swoich pismach. Tam, gdzie nie jest to możliwe, omówione są napotkane sprzeczności i problemy terminologiczne. Analiza ta wykazuje, że postawa Schopenhauera wobec poznania pojęciowego jest ambiwalentna. Pojęć nie traktuje on jako źródła poznania. Jedynie poznanie naoczne jest dlań źródłowe, a między naocznością i pojęciowością istnieje niemal nieprzekraczalna przepaść – naoczne doznanie jest dlań jakościowo różne od poznania przez opis. Jednocześnie pojęcia umożliwiają myślenie ogólne i przekazywanie myśli, przez co odgrywają istotną rolę w filozofowaniu. Tym samym pytanie, jak można przezwyciężyć tę przepaść między naocznością i pojęciowością, staje się centralnym problemem filozofii Schopenhauera. Rozdział drugi zawiera analizę jego rozumienia filozofii. Omówiono tu kwestie dotykające jego koncepcji zakresu i celu dociekań filozoficznych. Schopenhauer lokuje filozofię między sztuką i nauką. Z nauką łączy ją zakotwiczenie w pojęciowości i dążenie do jasności wywodu. Ze sztuką – podmiot poznający, zdolny do genialnej kontemplacji świata. Przedmiot filozofii łączy w sobie zainteresowania naukowe i artystyczne. Jednocześnie filozofia różni się od dwóch pozostałych dyscyplin tym, że uwzględnia także subiektywny aspekt procesu poznawczego. Na końcu rozdziału zanalizowano dodatkowo pojęcie kluczowe dla Schopenhauerowskiej estetyki, czyli ideę Platońską jako obiekt sztuki. Idee są elementem łączącym sztukę z filozofią. Jednocześnie stanowią one jeden z największych problemów interpretacyjnych w filozofii Schopenhauera, stąd konieczne jest ich oddzielne omówienie. Rozdział trzeci zawiera syntezę wyników z dwóch poprzednich rozdziałów, wraz z badaniem wpływu Schopenhauerowskiej koncepcji pojęciowości na treść i formę jego filozofii. Analiza tego wpływu podzielona jest na trzy zagadnienia: metodologia teoriopoznawcza, treści jego systemu filozoficznego oraz wybrana przezeń metoda przedstawiania własnych tez. Wykazuje ona, że we wszystkich tych sferach istotną rolę odgrywa perspektywa jednostki ludzkiej. Doznający, indywidualny podmiot staje się u Schopenhauera ośrodkiem procesu poznawczego. Jego pierwotne, przed-pojęciowe poznanie świata to dla Schopenhauera najstabilniejsza i najpewniejsza podstawa dla filozofowania, w przeciwieństwie do pojęć, które zawsze charakteryzują się ambiwalencją. Zarówno proces poznawania, jak też komunikowanie jego rezultatów, muszą opierać się na doświadczeniu subiektywnym. To m.in. dlatego Schopenhauer stawia postulat „metafizyki immanentnej” lub chwali samodzielne myślenie. Z tego samego powodu jego technika narracyjna polega na zmienianiu perspektyw – gdy coś opisuje, pamięta o swym czytelniku, stara się zagłębić w jego proces myślowy i wyjść mu naprzeciw, naświetlając problem z wielu różnych stron. Podsumowanie najważniejszych wyników pracy na końcu rozdziału ukazuje, że wspólną podstawą wielu dystynktywnych elementów Schopenhauerowskiej filozofii jest jego podejrzliwa refleksja nad pojęciowością. Ostatnim punktem jest natomiast krótkie naświetlenie przyszłych perspektyw badawczych, ze szczególnym uwzględnieniem trzech wybranych filozofów, u których – po części niespodziewanie – dostrzec można motywy Schopenhauerowskiej koncepcji pojęciowości: Diltheya, Wittgensteina i Kotarbińskiego.

The dissertation analyses Arthur Schopenhauer’s understanding of conceptuality and demonstrates its influence on selected aspects of his philosophy. The study was conducted in three steps corresponding with the three main chapters. The first chapter collects and systematizes Schopenhauer’s explanations concerning conceptuality that are spread in his various works. This creates a foundation for the reconstruction of the main elements of his notion of conceptuality. The main goal is a coherent and thorough presentation of all questions connected with the language-problem that are mentioned in his writings. Wherever such presentation is impossible, the encountered incoherencies and terminological problems are discussed. The analysis shows that Schopenhauer’s stance on conceptual cognition is ambivalent. He does not take concepts as a source of knowledge. Only intuitive (anschaulich) knowledge is primary for him and between perception (Anschauung) and conceptuality there is a chasm which is hard to cross – the intuitive experience of something is qualitatively different from knowing it by description. Simultaneously, concepts enable general thinking and communication of thoughts, thus playing an important role in philosophy. Hence, the question how to overpass the chasm between perception and conceptuality becomes the focal point in Schopenhauer’s philosophy. The second chapter is an analysis of his understanding of philosophy. Questions concerning his conception of scope and aim of philosophical investigations are discussed. Schopenhauer places philosophy between art and science. It is related to science by the fact that it is anchored in conceptuality and by its striving for clarity. Its relation to art consists in the perceiving subject capable of ingenious contemplation of the world. The object of philosophy combines scientific and artistic interests. At the same time, philosophy is different from these two disciplines as it takes into consideration the subjective aspect of the cognitive process. At the end of the chapter there is an analysis of a key concept for Schopenhauer’s aesthetics, i.e. the Platonic Idea as the object of art. Ideas connect art with philosophy. Simultaneously, ideas constitute one of the major interpretative problems in Schopenhauer’s philosophy. Thus, a separate analysis is needed. The third chapter is a synthesis of the foregoing chapters, together with the examination of the influence of Schopenhauer’s understanding of conceptuality on matter and form of his philosophy. This influence is divided in three parts: epistemological methodology, the contents of his philosophical system and his method of presentation of his philosophical theses. The analysis shows that in all these dimensions the human-individual perspective plays an important role. The experiencing, individual subject becomes the center of the cognitive process. His primary, pre-conceptual experience of the world is seen by Schopenhauer as the most stable and secure foundation for philosophy, contrary to concepts that always remain ambivalent. Both the perception process as well as the communication of its results have to rely on subjective experience. This is why Schopenhauer formulates the postulate of “immanent metaphysics” and praises autonomous thinking. For the same reason his narrative technique consists in changing of perspectives – when he describes something, he does not forget about the reader, tries to comprehend his reasoning and lean towards him, showing the problem from different angles. The conclusion of the chapter shows that the common foundation for multiple distinctive elements of Schopenhauer’s philosophy is his suspicious reflection on conceptuality. The last part contains a short outlook on possible future research directions, with special attention to three selected philosophers, in whose work Schopenhauerian notions might be distinguished, sometimes unexpectedly: Dilthey, Wittgenstein and Kotarbiński.