Edukacja i hinduski nacjonalizm: doswiadczenie Vidya Bharti

Moja rozprawa, napisana pod kierunkiem prof. Jana Kieniewicza, nosi tytuł Edukacja i hinduski nacjonalizm: doświadczenie Vidya Bharti. Stanowiła ona próbę odpowiedzi na pytanie jak hinduscy nacjonaliści z organizacji Rashtriya Swayamsevak Sangh próbują propagować swoją ideologię poprzez sieć prywatnych szkół. Najprościej mówiąc hinduski nacjonalizm, to ideologia, która zakłada istnienie narodu złożonego ze wszystkich hindusów, gdzie przez hindusów rozumiemy wszystkie osoby połączone religią bądź kulturą hinduską. Korzenie hinduskiego nacjonalizmu jako ideologii wyrosły w wieku XIX a wykrystalizował się on w wieku XX. Głównym ideologiem hinduskiego nacjonalizmu był Vinayak Damodar Savarkar. W 1923 r. wydał on tekst Hindutva. Who is a Hindu?, czyli ,,Hinduskość. Kto jest hindusem?’’ (najpierw pod tytułem Essentials of Hindutva - ,,Najważniejsze elementy hinduskości’’). Ta krótka książka jest do dzisiaj najważniejszym tekstem ideologicznym nurtu hinduskiego nacjonalizmu. Savarkar twierdził, że na ,,hinduskość’’ składają się trzy elementy: rasa (więzi krwi), kultura i naród. Według Savarkara indyjscy muzułmanie i chrześcijanie są hindusami z rasy, ale nie z kultury. Aby ich w pełni przywrócić do hinduskości, należy przekonać ich do hinduskiej kultury. Ponadto, Savarkar używał wobec Indii terminów ,,ziemia ojców’’ i ,,ziemia święta’’, odpowiadających czynnikom rasy i kultury. Autor zarzucał indyjskim muzułmanom i chrześcijanom, że postrzegają Indie jako ziemię ojców, lecz nie jako ziemię świętą. Zarzuty te podzielało i podziela wielu hindusów. Pamiętajmy, że hindusi – w znaczeniu ,,hinduistów’’ – stanowią w Indiach bezdyskusyjną większość i część z nich uważa muzułmanów za niechętnie asymilującą się, a zatem antynarodową i antypaństwową mniejszość. Jednakże Savarkar nigdzie nie nakreślił granicy między hinduską kulturą a hinduską religią i nie tłumaczył, jak można stać się hindusem z kultury nie przestając być indyjskim muzułmaninem. W praktyce jego ideologia okazała się nie oferować nic innowiercom: jest ona w istocie dużo bardziej skupiona na mobilizowaniu hindusów. Ideologia hindutwy, choć twierdzi, że jest otwarta i tolerancyjna i określa samą siebie mianem ,,kulturowego nacjonalizmu’’, jest w rzeczywistości nacjonalizmem religijnym. Nurt hinduskiego nacjonalizmu odegrał bardzo ważną rolę w dziejach dwudziestowiecznych Indii. Główną organizacją nurtu hinduskiego nacjonalizmu jest Rashtriya Swayamsevak Sangh (Narodowy Związek Ochotników), utworzony w 1925 r. Organizacja ta wykształciła strategię rozprzestrzeniania swojej ideologii przez prowadzenie codziennych spotkań (tzw. śakh, które są mieszanką ćwiczeń i ideowej pogadanki) jak i tworzenie struktur, które pozwalałyby na docieranie do różnych grupy społecznych. RSS wykształciło zatem przez lata swoją partię, związek zawodowy, podorganizację studencką, podorganizację ds. religijnych, itd. Pod wieloma względami RSS to państwo w państwie, nie dlatego, że jego członkowie mają osobne prawa w republice (bo nie mają), ale dlatego, że organizacja ta w pewnym sensie próbuje przekopiować cała strukturę państwa i społeczeństwa w sobie a następnie doprowadzić do zlania się w całość struktury organizacji i struktury państwa. Podorganizacją RSS, która zawiaduje największą ilością szkół, jest Vidya Bharti Akhil Bharatiya Shiksha Sansthan, czyli Ogólnoindyjski Instytut Edukacji ,,Głos Wiedzy’’. Od tego momentu stosować będę krótszej wersją nazwy organizacji: Vidya Bharti. Pierwsze eksperymenty hinduskich nacjonalistów w zakładaniu własnych szkół datują się na lata 40. i 50., a Vidya Bharti powstała najpewniej w 1977 r. jako swoista ogólnokrajowa organizacja do zarządzania tymi szkołami. Według danych z 2012 r. Vidya Bharti ma 13 514 szkół formalnych, w których uczy się ponad 3 miliony uczniów (a także 9 806 ,,szkół nieformalnych’’). W swoich badaniach pragnąłem ustalić, w jaki sposób Vidya Bharti propaguje ideologię hinduskiego nacjonalizmu w swoim nauczaniu. Moje badania skupiły się na stanie Uttarakhand. Uzyskany w ich trakcie materiał źródłowy uzyskany w można podzielić na trzy grupy. Pierwsza to wywiady z pracownikami szkół Vidya Bharti (szczególnie dyrektorami) i członkami struktur administracyjnych organizacji, okazjonalnie także innymi członkami RSS. Druga to podręczniki w języku hindi używane w szkołach Vidya Bharti, a także – dla porównania – podręczniki do historii wydawane przez instytucje rządu centralnego i przez radę edukacyjną stanu Uttarakhand. Trzecia grupa to wszelkie informacje wypływające z obserwacji szkół (np. sposób odbywania apeli, poziom dyscypliny, nazwy patronów klas, obrazy na ścianach, itd.). Po pierwsze, przekonałem się, że szkoły Vidya Bharti, które w dużej mierze finansują się same, muszą utrzymywać równowagę między zdobywaniem klientów na wolnym rynku a propagowaniem swojej ideologii. Na zewnątrz szkoły te nie wspominają nic o RSS i hinduskim nacjonalizmie, reklamując się tak jak wszystkie inne prywatne szkoły. Wystarczy jednak dokładniej popytać się w wywiadzie, wyczytać cele ideologiczne organizacji w tablicach umieszczonych zazwyczaj wewnątrz szkół czy zerknąć do podręczników organizacji, a nasycenie ideami hinduskiego nacjonalizmu stanie się oczywiste. Oczywiście jednym z najważniejszych narzędzi propagowania ideologii są podręczniki, szczególnie do nauczania historii. W Uttarakhandzie w szkołach podstawowych jest to Gauravśālī bhārat (,,Pełne chwały Indie’’). Podręcznik ten jest w zasadzie listą najazdów obcych ludów na Indie. Azja Południowa jest przedstawiona jako kolebka ludzkości i cywilizacji i siedziba wspaniałego, bogatego państwa, na które napadali wszyscy chciwi monarchowie, od Aleksandra Macedońskiego poczynając na Brytyjczykach kończąc. Mapy na ścianach niektórych szkół przedstawiają ważne ,,kulturowe’’ miejsca w Indiach i są to niemal wyłącznie miejsca święte hinduizmu. Ważnym elementem życia szkolnego są rozpoczynające i kończące zajęcia apele. Podczas nich dzieci modlą się, medytują, oddają hołd bogini Saraswati (bogini nauczania), słuchają przemów o inspirujących postaciach, np. patriotach, który walczyli z brytyjską władzą. Również przerwę na lunch rozpoczyna modlitwa. Widać tutaj wyraźnie wpływ szkół misjonarzy chrześcijańskich, które hinduscy nacjonaliści z jednej strony traktują jako głównego rywala, ale wyraźnie się na nich wzorują. Jednakże w szkołach hinduskich nacjonalistów na tej misjonarskiej podbudowie stworzono ideologię, w której pożeniono religię i patriotyzm; bycie dobrym hindusem oznacza bycie dobrym Indusem, zmawianie modlitwy to także oddawanie kultu narodowi i państwu i na odwrót. Szkoły Vidya Bharti ujawniają wiele z głównych problemów i zalet obecnej sytuacji hinduskich nacjonalistów. Ich ideologia ta wyewoluowała w środowiskach hinduskich miejskich klas średnich i niższych średnich. Szkoły Vidya Bharti twierdzą, że ich głównym celem jest dotarcie do najbiedniejszych warstw, do ludzi na wsi i plemion w ostępach i do regionów przygranicznych, wystawionych na ryzyko infiltracji. W rzeczywistości jednak prowadzi ona dużo więcej szkół na wsiach, niż na prowincji. Pośród plemion i warstw najbiedniejszych jej działalność jest, poza niektórymi regionami, niezbyt szeroka. Vidya Bharti prowadzi osobny projekt tzw. sanskar kendrów (,,centrów wartości’’), które są dwugodzinnymi, wieczornymi lekcjami i ideologicznymi pogankami dla dzieci ze slumsów prowadzonymi przez nauczycieli ze szkół Vidya Bharati; są one jednak dużo krótsze i mniej liczne. Jak dotąd szkoły hinduskich nacjonalistów nie pomogły im przełamać żadnego z trzech impasów, w jakich się znaleźli: rozpowszechnić swoją ideologię z miast do wsi, z indoeuropejskiej Północy na drawidyjskie Południe i z hinduskich kast wyższych i średnich do niższych. Tylko w tej ostatniej kwestii przed hinduskim nacjonalizmem rysują się lepsze perspektywy. W ostatnim rozdziale rozprawy porównałem działalność hinduskich nacjonalistów pośród kast niższych do procesu sanskrytyzacji. Był to proces, w ramach którego grupy żyjące poza aryjskimi społeczeństwami przejmowały część ich kultury, dzięki czemu zaczynano je uważać za część społeczeństwa. Podobnie hinduski nacjonalizm mówi m.in. plemionom i niedotykalnym, że muszą ,,jedynie’’ ,,odzyskać’’ swoją hinduską kulturę (którą niejako miały niegdyś stracić). Podejście hinduskich nacjonalistów jest jednostronne – nie uwzględnia tego, co plemiona i niedotykalni mogłyby dać ich narodowi włączając się do niego, a jedynie to, co musiałyby przyjąć. Tym, czego potrzebują hinduscy nacjonaliści, jest połączenie sanskrytyzacji z tzw. parochializacją, czyli przyjmowaniem elementów kultury niższej przez warstwy wyższe. Taka parochializacja hinduskiego nacjonalizmu polegałaby np. na włączaniu bohaterów i bogów warstw najniższych do ogólnohinduskiego panteonu (rozumianego jako panteon tak religijny jak i narodowy, to jest zawierający też władców czy bojowników o niepodległość).

During my PhD research in which I tried to find out how is the ideology of Hindu nationalism being taught in schools in India. I focused on the activities of a private educational organisation called Vidya Bharti Akhil Bhartiya Shiksha Sansthan. Vidya Bharti, in turn, is a part of a well-known and influential organisation, the Rashtriya Swayamsevak Sangh. The RSS was formed in 1925 and represents the ideology of Hindu nationalism, in India usually called hindutva (‘hinduness’). When hearing the term ‘Hindu nationalism’ one would understand it to mean an ideology centred around a nation formed of all those who profess Hinduism. And this is what hindutva means in practice, but the official claim of the Hindu nationalists is different. As stated by the founder of this ideology, Vinayak Damodar Savarkar (1883-1966), hindutva is open, tolerant and broader than Hinduism. The Hindu nation may include Indians professing other religions, such as Muslims or Christians. According to Savarkar, ‘hinduness’ is composed of three elements: culture/civilization (sanskr۪ti), race (jāti) and nation (rāstra). Thus, the Indian Christians and Muslims belong to the same race as the Hindus, but they lack the element of Hindu culture. If they accept it, they will become a part of the Hindu nation. Thanks to this definition of ‘hinduness’ the RSS can claim that it does not really profess religious nationalism, but a ‘cultural’ one. However, neither Savarkar nor later generations of Hindu nationalists ever defined how ‘Hindu culture’ differs from ‘Hindu religion’ and what elements of this culture should one accept in order to become a member of the Hindu nation without losing his religion. Moreover, Savarkar and later Hindu nationalists claimed that Indian Christians and Muslims should worship Hindu gods at least as ‘national heroes’. The ‘cultural’ strategy is but a facade to show a benign face of hindutva to non-Hindus. In practice, the ideology of hindutva uses Hindu religious symbols, terms and myths as fundaments of Hindu nationality. It is a typical case of preaching to the believers: rather than attracting non-Hindus, Hindu nationalism tries to appeal only to the Hindus. RSS believes that the once flourishing Hindu nation lost its unity due to internal bickering, Muslim invasions and colonial rule. The main goal of the organisation is to bring the Hindus together again. The chief concept used here is sangathan (‘consolidation’, ‘organisation’) and the main applied means are shakhas (śākhā, lit. ‘branch’). These are daily meetings, in which the members of the organisation as well as outsiders together pay obeisance to the RSS flag, pray, train, play games and listen to speeches (. The shakhas should first of all mould the mind of an individual so that he would become a person devoted to the Hindu nation and Indian state. This is called ‘character-building’ (caritr-nirmān). An important aspect is to make the society stronger: the Hindus should learn how to fight and be more assertive in cases of religious conflicts. Since 1950s the RSS has been trying to reach out to various groups, each time forming sub-organisations to give them a place in its structure. An important part of this structure is Vidya Bharti, formed most probably in 1978, which runs a network of private schools that help to spread the hindutva ideology among children and young people in the pre-university age. As of 2012, the organisation ran 13,514 schools in which over 3,000,000 students are enrolled (additionaly, there are 9 806 ‘informal’ schools, some of which are not schools at all). I had decided to focus in my research on one of the states in northern India. I visited Vidya Bharti schools in this region twice; in 2009 and 2011, interviewing principals and teachers, observing school life and collecting textbooks. The main question that I tried to answer during my research was: how does Vidya Bharti reconcile its aim of spreading hindutva ideology with the need to attract the largest possible number of students? The existence of the organisation depends mostly on the income from fees and because of that it needs to reach out much beyond the groups of Hindu radicals. For example, the RSS as an organisation does not admit non-Hindus, Vidya Bharti schools do admit them, including Muslim children, though these tend to be in small numbers. In order not to scare the parents, Vidya Bharti schools usually hide the fact that they belong to the RSS network. However, Vidya Bharti does state hindutva as its official aim. The declaration of the organisation, available on its website and sometimes written on the school walls, says that it wants to build a generation ‘firmly based on hindutva’ (hindutva-nisth). The ideological bias of the schools becomes also apparent when one looks at the contents of the textbooks, especially the ones used in history classes. The textbook used in class 4 and 5 in Vidya Bharti primary schools in Uttarakhand is called Gauravśālī bhārat (‘Glorious India’). It is in fact a long list of various invasions of India. South Asia is depicted as the cradle of humanity and civilization where a powerful, rich state was based since ancient times. Foreign rulers, from Alexander the Great till the British, always looked towards India with greed and tried to attack it, usually failing. When they did succeed, it was only because they Indians were not united. Some schools also put maps on their walls. These maps show important ‘cultural’ places in India and these tend to be nearly only Hindu sacred places. The other important ideological tool are the assemblies, held before and after the classes. During these children pray, meditate, pay obeisance to goddess Saraswati (the goddess of learning), listen to speeches on inspiring personae, such as the patriots that fought with the British rule. The lunch break also begins with a prayer. The influence of Christian missionary schools is clearly visible here, though the Hindu nationalists on one hand treat them as one of their main rivals. In the Vidya Bharti schools, however, the religious message was blended with the nationalist one. Being a good Hindu means being a good Indian, praying is also a form of patriotism and the cult of the nation – and the other way round. The way the Vidya Bharati schools functions is symptomatic of many problems that the modern Hindu nationalistd are facing and the advantages that they have. Their ideology evolved in an urban milieu, among the Hindu middle and lower-middle classes. Those who run the VB schools claim that their project is aimed mainly at educating and helping the poorest groups, the people living in the countryside and in the remote tribal areas and those living in sensitive border regions. However, just like with the RSS itself, the VB schools are much more numerous in the cities, especially in northern India. VB does run a separate project of meetings called sanskar kendra (‘the centre [for teaching] values’]. These are lessons and ideological speeches held for two hours, free of cost, in slum areas. The teacher and his costs are provided by a nearby VB school. However, there are much more schools than sanskar kendras and the teaching in the latter is much more brief. Until today the VB schools did not help the Hindu nationalists to break the three limits they have reached: to bring their ideology from the cities to the villages, from the Indo-European North to the Dravidian South and from the Hindu upper castes to the lower ones. Only in this last battle Hindu nationalist are slowly obtaining better results. In the last chapter of my dissertation I have compared their activities among the lower castes and tribes with the idea of Sanskritisation. It was a process in which groups living outside the Aryan society acquired some parts of the Aryan culture, to become a part of the society. The Hindu nationalists also tell the tribes and the untouchables that they have to ‘only’ ‘regain’ their Hindu culture (which they supposedly had lost). This attitude is one-sided – the Hindu nationalists only talk about what the tribes and untouchables would have to take from the national culture, not what they could give. What the Hindu nationalists need is Sanskritisation mixed with ‘parochialisation’ which implies assimilating the culture of the lower groups by the upper ones. This parochalisation of Hindu nationalism should mean incorporating the tribal heroes and gods to the pantheon of the Hindu nation (which both a religious and a national pantheon; the tribal heroes could be depicted as ‘freedom fighters’). The schools, unlike a politician speaking in a TV show, can use various languages and words in approaching various groups (both the textbooks and the medium can vary). So far, the Vidya Bharti have not applied this strategy.