Teorie ideologii na przecięciu psychoanalizy i marksizmu: Althusser, Jameson, Žižek

Przedmiotem tej rozprawy jest inspirowana marksizmem i psychoanalizą teoria ideologii, w postaci, jaką otrzymała w drugiej połowie dwudziestego wieku, głównie za sprawą prac Louisa Althussera, Fredrica Jamesona i Slavoja Žižka. Celem pracy jest rekonstrukcja tej teorii, wskazanie na jej istotne cechy, które przyczyniają się do krytycznej i inspirującej siły zarówno pojęcia ideologii, jak i powiązanej z nim refleksji nad strukturami społecznymi i psychiczną strukturą podmiotu. Teoria ideologii zostaje w tej pracy zaprezentowana jako dialektyczna i powiązana z pojęciami reprodukcji, struktury i formy. Wedle zawartej w pracy argumentacji, teoria ta nie może być przedstawiona jako w pełni usystematyzowany i przejrzysty program badawczy, ale raczej jako szczególny typ refleksji, rozwijający się dzięki wewnętrznym sprzecznościom oraz wskazujący na rozmaite symptomy konfliktów w strukturach społecznych i strukturach podmiotu. We wprowadzającym rozdziale zostają zarysowane główne różnice pomiędzy liberalną i konserwatywną koncepcją ideologii, a jej wersją marksistowsko-psychoanalityczną. Różnice konceptualizacji zostają zinterpretowane jako wyraz strategii politycznej: konserwatywne i liberalne teorie ideologii są skonstruowane w taki sposób, że delegitymizują marksizm jako teorię polityczną odpowiedzialną za dwudziestowieczny „horror totalitaryzmu”. W końcowej części wprowadzenia zostaje zarysowana propozycja badawcza, pokazująca, że właśnie narzędzia marksistowskie i psychoanalityczne pozwalają precyzyjniej zanalizować choćby historyczne doświadczenie stalinizmu. Rozdział pierwszy stanowi zarys rekonstrukcji marksowskiego pojęcia ideologii jako pola problemów. Zastosowana w tym rozdziale metoda czytania przeciwstawia się próbom usystematyzowania sformułowań Marksa w statyczny zbiór definicji, podąża natomiast śladami lektury w formie „powrotu do...”: powrotu do problemów i pytań, zamiast do gotowych odpowiedzi. Oryginalne sformułowania Marksa zostają poddane lekturze, która podkreśla dialektyczny i strukturalny charakter problemów w nich poruszanych. Problematyka ideologii zostaje zinterpretowana poprzez pojęcia reprodukcji społecznej i reprezentacji. W sformułowaniach Marksa podkreśla się formalną złożoność relacji, na które wskazują. Rozdział drugi poświęcony jest sposobowi, w jaki psychoanaliza jako język teoretyczny „interweniuje” w problematyce ideologii. Pierwsza część rozdziału jest poświęcona statusowi marksizmu i psychoanalizy jako teorii zaangażowanych i posługujących się odwołaniem do antagonizmów jako miejsc prawdy struktur społecznych i podmiotowych. Zostaje wspomniana również szczególna rola odwołań do ortodoksji teoretycznej i do postaci Marksa i Freuda jako „fundatorów dyskursu” obu koncepcji. Użyteczność psychoanalizy dla teorii ideologii przedstawiona zostaje na przykładzie freudowskich studiów przypadku. Zostaje zrekonstruowany obecny w nich „model formalny”, opisujący złożoną interakcję elementów, obecnych w przestrzeni psychicznej podmiotu. Kolejna część rozdziału poświęcona jest krótkiej charakterystyce „freudo-marksizmu”, jako pierwszego historycznie sposobu używania psychoanalizy do interpretacji problemu ideologii. Następnie zostaje zarysowana możliwość integracji obu języków teoretycznych za pomocą pojęcia struktury. W tej części rozdziału zostają wprowadzone także koncepcje Jacques'a Lacana, jako rozwijające ten właśnie, strukturalny aspekt psychoanalizy. Kolejny rozdział poświęcony jest teorii podmiotu. Inaczej, niż w rozdziałach poprzednich, prace Althussera, Jamesona i Žižka nie są wykorzystywane jako komentarze i pomoc w interpretacji innych autorów, ale jako źródła samodzielnych koncepcji. Pierwsza część rozdziału przedstawia Althussera analizę „podmiotu” jako pewnej formy ideologicznej. Zostaje zaproponowana także modyfikacja modelu Althussera, dzięki której będzie można odróżnić ideologiczny charakter interpelacji i strukturę podmiotową jako odrębne problemy. W kolejnej części opisana zostaje perspektywa Fredrica Jamesona, który odczytuje pojęcie podmiotu dialektycznie, wskazując, że struktury podmiotowe rozwijają się w rytmie kolejnych alienacji i ich przekraczania. Następne fragmenty tekstu poświęcone są teorii podmiotu w pracach Slavoja Žižka. Rekonstrukcja skupiona jest na dwóch ważnych motywach tej teorii. Pierwszym jest negatywność, będąca właściwym „miejscem” wyłonienia się podmiotu. Drugim motywem jest „uznanie” rozumiane jako wzięcie odpowiedzialności przez podmiot za własną, zdeterminowaną strukturalnie sytuację. Elementy tych trzech koncepcji zostają następnie zestawione w sposób, który pomaga analizować zanurzenie w ideologii, ale także możliwość jej przekroczenia. Teoria podmiotu zostaje zestawiona z konceptualizacją struktury społecznej jako zorganizowanej wokół braku. Wymiar podmiotowy i strukturalny zostaje następnie uzupełniony o wymiar sytuacji historycznej. Rozdział zostaje podsumowany poprzez zestawienie tych trzech wymiarów: podmiotowego, strukturalnego i historycznego w koncepcji przesilenia, jako momentu, w którym „nakładają się” na siebie determinacja i wolność działania politycznego. Rekonstruowana w tej pracy teoria ideologii jest w zakończeniu rozpatrywana z punktu widzenia obecnego w niej problemu relacji wobec tego, co demaskowane: krytyka iluzji jest w tej teorii połączona z uznaniem złożoności, konieczności i wagi tej iluzji. Problem generowanej przez krytykę wiedzy i relacji do tej wiedzy zostaje „uniezwyklony” teoretycznie poprzez odczytanie go w terminach klasycznego tekstu religijnego. Konkluzję pracy uzupełnia refleksja nad statusem wiedzy wyczytywanej w „mitach” przez współczesną wersję krytyki ideologii.

The subject of this thesis is theory of ideology, inspired by Marxism and psychoanalysis, in the form it has received in the second half of twentieth century, mainly in the works of Louis Althusser, Fredric Jameson and Slavoj Žižek. The aim of the thesis is reconstruction of this theory and presentation of significant qualities, that infuse the notion of ideology (and related reflection on social and psychic structures) with critical and inspirational power. Theory of ideology is presented here as dialectical and linked with the notions of reproduction, structure and form. It is argued, that this theory cannot be shown as a fully systematic and transparent research paradigm, but rather as a specific type of reflection, that develops thanks to its inherent contradictions and that makes various symptoms of conflicts in social and subjective structures appear. Introductory chapter sketches main differences between liberal and conservative conceptions of ideology, and its Marxist-psychoanalytic version. The differences of conceptualizations are interpreted as an expression of political strategy: conservative and liberal theories of ideology are constructed in the way, that helps to delegitimize Marxism as a political theory responsible for twentieth-century 'horrors of totalitarianism'. In conclusion of introductory remarks a research method is proposed, showing that Marxist and psychoanalytic theoretical tools can be of great value for more precise analysis of historical experience of Stalinism. The first chapter offers a reconstruction of Marx's concept of ideology as a field of problems. The method of reading used here stands in opposition to those reconstructions, that seek to systematize Marx's formulations in a static set of definitions. Instead, it tries to follow readings in the form of 'returning to...' – returning to problems and questions rather, than clear-cut answers. Marx's passages are read in a way, that shows dialectical and structural character of problems they deal with. The problem of ideology is interpreted through the notions of social reproduction and representation. The formal complexity of relations, that Marx's explores in his texts, is highlighted. The second chapter tries to show, how psychoanalysis as a theoretical language 'intervenes' in the question of ideology. The first part of the chapter deals with status of Marxism and psychoanalysis as engaged theories, that refer to antagonisms as places of truth in social and subjective structures. Specific role of the problem of theoretical orthodoxy is mentioned, as well as the status of Marx and Freud as the 'founding fathers of discourse'. The relevance of psychoanalysis for theory of ideology is presented on example of Freudian case studies. The formal model of complex interactions between elements of psychic space of the subject is reconstructed. Next part of the chapter examines Freudo-Marxism as historically first way of using psychoanalysis to confront the problem of ideology. Subsequently, the possibility of integrating the two theoretical languages by the notion of structure is outlined. These part of the chapter introduces also the concepts of Jacques Lacan, as those that develop the structural aspect of psychoanalysis. The next chapter explores subject theory. In contrast to previous parts of the thesis, works of Althusser, Jameson and Žižek are not used here as commentaries and interpretive tools, but as sources of original concepts. The first part of the chapter introduces Louis Althusser's analysis of the category of 'subject' as ideological form. The modification of this model is proposed, thanks to which the ideological character of interpellation on the one hand, and structure of the subject on the other are possible to distinguish. Fredric Jameson's perspective is described in the next part. Jameson reads the notion of subject dialectically, when he states, that the structures of human subject develop in accordance with the rhythms of alienations and their overcoming. Next fragment seeks to reconstruct the subject theory in the works of Slavoj Žižek on the basis of two important motives. The first one is the motive of negativity, described as a 'place' through which subjectivity emerges. The second motive is 'recognition', understood as the subject's gesture of taking responsibility for his/her own, structurally determined, situation. Elements of those three theories are subsequently positioned in such a way, that helps to analyze immersion in ideology, as well as the possibility of overcoming it. Theory of the subject is set together with the conception of the social structure as organized around lack. Subjective and structural dimensions are supplemented with that of historical situation. The chapter is summed up by organizing those three dimensions: subjective, structural and historical, around the notion of crisis as a moment of 'superimposing' of determination and possibility of political action. In concluding remarks, theory of ideology reconstructed in the thesis is viewed from the standpoint of the problem of relation between critique and what is exposed by it: critique of illusions is at the same time combined with appreciation of complexity, necessity and importance of illusions. The problem of critique-generated knowledge and relation to this knowledge is theoretically estranged by showing it through the terms of one of classic religious texts. Those remarks are supplemented with brief reflection on the status of the very knowledge that is extracted from 'myths' by contemporary ideology critique.