Zróżnicowanie morfologiczne i ewolucja formy tumulusów gipsowych z rejonu Sorbas w Hiszpanii

Tumulusy gipsowe to niewielkie kopułowate formy rzeźby, o średnicy od kilku centymetrów do kilkunastu metrów i wysokości przekraczającej 1 m, utworzone przez odspojenie powierzchniowej warstwy wietrzejących skał gipsowych w warunkach klimatu lub mikroklimatu półsuchego. Najprawdopodobniej tworzą się one wskutek cyklicznego namakania i wysychania skały, w obrębie której, w przestrzeniach porowych, rozpuszcza się i krystalizuje gips wywierając nacisk na ściany porów (wskutek ciśnienia krystalizacji) – w efekcie powodując przyrost objętości i odspojenie powierzchniowej warstwy skały. Formy te po raz pierwszy opisano z okolic Sorbas w Hiszpanii, gdzie występują one wyjątkowo licznie. Przedmiotem pracy jest analiza zróżnicowania morfologicznego tumulusów gipsowych z tego rejonu w oparciu o obserwacje terenowe, dokumentację fotograficzną i pomiary 273 form rozpoznanych w obrębie czterech pól na gipsowym płaskowyżu nad rzeką Aguas. Przedstawiono charakterystykę stanowisk z badanymi tumulusami oraz charakterystykę morfologiczną tumulusów ze zwróceniem szczególnej uwagi na formy nietypowe (niepodobne do pojedynczych kopuł) oraz tworzące się na różnych etapach wietrzenia i destrukcji. Wyróżniono szereg typów morfologicznych oraz grup tumulusów cechujących się określonymi rozmiarami, kształtem w planie, symetrią, sposobem odsłonięcia wewnętrznej komory, ilością, miejscem, kształtem oraz wielkością otworów prowadzących do otwartej komory. Wprowadzone, nowe terminy określające wyróżnione typy morfologiczne tumulusów i ich cechy przedstawiano w postaci słownika, zaś rozmieszczenie opisanych typów pokazano na mapach stanowisk. Na podstawie charakterystycznego kształtu wyróżniono i zdefiniowano m.in. takie grupy i typy morfologiczne, jak: tumulusy zamknięte (nieperforowane) i otwarte (perforowane), a wśród tych ostatnich – tumulusy kraterowe (wąsko- i szerokokraterowe), półksiężycowe i sierpowate. Analiza statystyczna wykazała związek między częstością występowania określonych typów tumulusów a stopniem ich destrukcji (odsłonięcia komory wewnętrznej). W miarę niszczenia tumulusów w sposób regularny pojawiają się i zanikają pewne typy morfologiczne. Przedstawiono modelową rekonstrukcję ewolucji morfologicznej tumulusów zwracając uwagę na to, że zależy ona od miejsca pierwszego odsłonięcia wewnętrznej komory. Pojawienie się otworu na wierzchołku formy prowadzi do rozwoju tymulusów wąsko- a potem szerokokraterowych. Boczny otwór wlotowy wiedzie do powstania typów półksiężycowych a następnie sierpowatych.

Gypsum tumuli are small dome-like forms of relief, with a diameter from a few decimeters to several meters and a height of over 1 m, formed by the detachment of the surface layer of weathered gypsum rocks in a semi-arid climate or microclimate. Most likely, they are formed as a result of cyclic wetting and drying of the rock, during which, in the pore spaces, gypsum dissolves and crystallizes exerting pressure on the pore walls (due to the pressure of crystallization) – as a result, causing an increase in volume and detachment of the surface layer of the rock. These forms were first described from the vicinity of Sorbas in Spain, where they are extremely numerous. The subject of this study is to analyze the morphological diversity of gypsum tumuli from this region based on field observations, photographic documentation and measurements of 273 forms identified within four localities on the gypsum plateau by the Aguas River. The characteristics of the sites with the studied tumuli and the morphological characteristics of the tumuli with particular attention to atypical forms (not similar to single domes) and to tumuli formed at various stages of weathering and destruction are presented. A number of morphological types and groups of tumuli have been distinguished, characterized by specific sizes, shape in plan, symmetry, mode of revealing the inner chamber, number, place, and shape and size of openings leading to the internal chamber. The introduced new terms defining the distinct morphological tumuli types and their features are presented in the form of a dictionary, and the distribution of the described types is shown on site maps. Based on the characteristic shape, such groups and morphological types have been distinguished (among others) as: closed (unperforated) and open (perforated) tumuli, and among the latter – crater-like (narrow- and wide-crater) tumuli, half-moon tumuli, and sickle-like tumuli. Statistical analysis showed a relationship between the frequency of certain types of tumuli and the degree of their destruction (exposure of the inner chamber). As tumuli are destroyed, certain morphological types appear and others disappear on a regular basis. A model reconstruction of the morphological evolution of tumuli is presented, paying attention to the fact that it depends on the place where the inner chamber is first exposed. The appearance of a hole at the top of the form leads to the development of a narrow-crater and then a wide-crater tumuli. The side inlet opening leads to the formation of half-moon and then sickle-like types of tumuli.