Polski wywiad wojskowy na Rosję Sowiecką/Związek Sowiecki w latach 1921-1927

Praca dotyczy działalności wywiadu od zakończenia wojny polsko-sowieckiej w 1921 r. do zakończenia i ujawnienia gigantycznej sowieckiej operacji dezinformacyjnej i prowokatorskiej w 1927 r. zrealizowanej przez kontrwywiad ZSRS pod kryptonimem „Trust” (ros. „Triest”). Okazało się wówczas, że większość tajnych źródeł polskiego wywiadu, również wielu państw europejskich, była kontrolowana przez kontrwywiad. Wśród nich konspiracyjne organizacje w Związku Sowieckim, których celem miało być obalanie władzy komunistów. W rezultacie polski wywiad po 1927 r. organizował od nowa sieć placówek w Związku Sowieckim i ograniczył współpracę ze źródłami tajnymi, by uniknąć nowej prowokacji. W następnych latach pozyskiwanie tajnych współpracowników w państwie totalitarnym było niezwykle trudne. Polski wywiad posiadał coraz mniej informacji, co miało wpływ na nierozpoznanie polityki sowieckiej przed wybuchem II wojny światowej, zwłaszcza pakt Ribbentrop-Mołotow. Celem dysertacji było zbadanie trzech problemów badawczych. Pierwszym była analiza sposobu działania (modus operandi) i określenie rezultatów pracy polskiego wywiadu na Związek Sowiecki. W tym celu zbadano organizację i politykę personalną centrali wywiadu, placówek położonych w kraju przy granicy ze Związkiem Sowieckim oraz zorganizowanych na jego terytorium, a także położonych w Finlandii, Estonii, Łotwie, Rumunii, Francji, Turcji i Japonii. Zbadano też metody pozyskiwania informacji, czyli dane pochodzące ze źródeł tajnych (agentura, radiowywiad) oraz ze źródeł jawnych (dyplomacja, publikacje etc.), a także ich wiarygodność. Analizie poddano też formy, przebieg i rezultaty współpracy i rywalizacji z zagranicznymi służbami wywiadu, które również prowadziły działalność w Związku Sowieckim. Zbadano także rezultaty pracy wywiadu, zwłaszcza rozpoznanie polityki ZSRS i zagrożenia militarnego wobec II Rzeczypospolitej. Drugim celem było zbadanie działalności wywiadu jako instytucji sowietologicznej, a więc naukowej, której celem było badanie rzeczywistości i prognozowanie rozwoju ZSRS, pierwszego państwa komunistycznego na świecie. Trzecim celem dysertacji była weryfikacja mitu polskiego wywiadu. Powszechnie uważa się, że wywiad Polski międzywojennej na Związek Sowiecki był bardzo skuteczny, a służba wywiadowcza należała do jednych z najlepszych na świecie. W rezultacie badań w pełni udało się odtworzyć organizację wywiadu, kadry i politykę personalną oraz formy kontaktów z zagranicznymi służbami informacyjnymi. W mniejszym stopniu udało się zbadać zagadnienie tajnych informatorów wywiadu, ale, w porównaniu z dotychczasowym stanem badań, praca wnosi wiele nowego. Analiza odnalezionych źródeł pozwoliła też zbadać rezultaty działalności służby informacyjnej. Praca wnosi też wiele nowych ustaleń do dziejów sowietologii w Polsce i biorąc pod uwagę ustalenia należy uznać polski wywiad również za jeden z ośrodków badawczych Związku Sowieckiego w II Rzeczypospolitej. Rezultatem trzeciego problemu badawczego jest obalenie mitu skuteczności i znacznej wartości polskiego wywiadu w Związku Sowieckim. Praca wykazała jego liczne wady i mankamenty oraz kłopoty w działalności, które zmniejszyły skuteczność pracy. Dysertacja została napisana przede wszystkim na podstawie źródeł archiwalnych. Kwerenda została przeprowadzona w kraju w archiwach wojskowych i publicznych oraz zagranicą. W rezultacie II wojny światowej wiele polskich dokumentów znajduje się w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych oraz w Federacji Rosyjskiej, wśród nich duże zbiory dokumentów dotyczących historii polskiego wywiadu w latach 1918-1945. Znaczna liczba dokumentów jest nieuporządkowana, co stanowiło znaczny kłopot w poszukiwaniach. Biorąc pod uwagę konieczność poszukiwania dokumentów w kraju i zagranicą, trudności w uzyskaniu dostępu do wspomnianych materiałów oraz ich niekompletność, kwerenda trwała długo i była pracochłonna. Przeprowadzono też kwerendę biblioteczną pozyskując publikacje w językach polskim oraz angielskim i rosyjskim. Wykorzystanie w pracy źródeł powstałych w instytucji wywiadowczej wymagało wyjątkowego krytycyzmu i ostrożności w formułowaniu ocen i wniosków.

The thesis describes the activity of intelligence services from the end of the Polish-Soviet War in 1921 to the completion and disclosure of a giant Soviet disinformation and provocation action performed in 1927 by the Soviet counter-intelligence services under the code name ‘Trust’ (in Russian ‘Triest’). It turned out then that most of secret sources of the Polish intelligence services, as well as sources of other European countries, had been controlled by counter-intelligence services, among them conspiratorial organisations in the Soviet Union which aimed to overthrow communism. As a result, after the year 1927 Polish intelligence services had to organise again their network of agencies in the Soviet Union and limit the cooperation with secret sources to fall again victim to provocation. It was very hard to recruit new secret agents in a totalitarian country in the next years. Polish intelligence services could obtain less and less information that had a bad influence on the recognition of the Soviet policy before the outbreak of the Second World War, especially the Molotov-Ribbentrop Pact. The scientific objective of the thesis was to analyse three research issues. The first issue is the action of Polish intelligence services (modus operandi) and the results of their work in the Soviet Union. The organisation and the personal policy of the Central of Intelligence Agency, agencies situated close to the Polish border neighbouring with the Soviet Union and within the territory of the Soviet Union, as well as situated in Finland, Estonia, Latvia, Romania, France, Turkey and Japan were examined in this work. We analysed also the methods of obtaining information and their credibility (information obtained from secret sources, such as the network of agents, radio intelligence, or open sources, such as diplomacy, publications, etc.), cooperation and competition with foreign intelligence services which also operated in the Soviet Union, military threat to Poland, and finally the results of the work of intelligence services, especially the recognition of the Soviet policy. The second issue is the analysis of the work of inteligence services as an institution subject to Sovietology, the scientific institution which aimed to examine the phenomenon and the development of the first communist country in the world. The third issue of the dissertation is the verification of the myth of Polish intelligence services. It is commonly tought that intelligence services of the interwar Poland in the Soviet Union were very efficient, and the work of secret agents was one of the best in the world. During the research it was possible to recreate the organisation of intelligence services, the personnel, the personnel policy and the ways of contacting with foreign intelligence services. In a lesser degree it was possible to examine the issue of secret agents, although comparing with previous findings the dissertation introduces much novelty. The analysis of found sources enabled us to examine the results of the activity of information services. This thesis contributes also to the development of Sovietology in Poland. Taking into account the findings of this work, it is important to regard Polish intelligence services as one of the Soviet research center in the Second Polish Republic. The result of the third research issue constitutes the refutation of the myth of efficiency and high value of Polish intelligence services in the Soviet Union. The thesis exposed many weaknesses and problems connected with the activity of intelligence services which decreased the efficiency of their work. This dissertation is based mainly on archive sources. The scientific research was done in national and foreign military and public archives. As a result of the Second World War many Polish documents, among them large collections of documents concerning the history of Polish intelligence services in 1918-1945, are now archived in Great Britain, the United States and in Russia. A large number of documents have not been put in order that caused additional difficulties during the research. The scientific visits to seek archive materials took a long time, taking into consideration the deficiency of materials and the necessity to look for them in the country and abroad. Publications in Polish, English and Russian were used in the reseach. Using original sources, which were created in an intelligence agency, required strong criticism and caution while drawing conclusions and opinions.