Kognitywna teoria wykładni prawa

Wykładnia prawa jest jednym z centralnych zagadnień prawoznawstwa i podstawowym problemem praktycznego dyskursu prawnego. W polskiej teorii prawa można współcześnie zidentyfikować (w porządku chronologicznym) aż jedenaście propozycji teoretycznoprawanych, konceptualizujących to zagadnienie, tj.: (1) koncepcję Eugeniusza Waśkowskiego, określoną jako „tradycyjna”, (2) koncepcję socjologiczną (konstrukcyjną) Sawy Frydmana (Czesława Nowińskiego), (3) koncepcję semantyczną intensjonalną (klaryfikacyjną) Jerzego Wróblewskiego, (4) semantyczną ekstensjonalną Jana Woleńskiego, (5) koncepcję derywacyjną Zygmunta Ziembińskiego i Macieja Zielińskiego, (6) koncepcję prawniczej interpretacji humanistycznej Leszka Nowaka, (7) koncepcję komputacyjną Franciszka Studnickiego, (8) poziomową koncepcję wykładni prawa Ryszarda Sarkowicza, (9) walidacyjno-derywacyjną koncepcję Leszka Leszczyńskiego, (10) wstępnie zarysowaną koncepcję zintegrowaną Macieja Zielińskiego (i jego uczniów) oraz Marka Zirk-Sadowskiego, (11) współcześnie rozwijaną koncepcję pragmatyczną Marcina Matczaka (odrzucającą w przeciwieństwie do koncepcji zintegrowanej lingwistyczną koncepcję normy prawnej jako rezultatu procesu wykładni prawa). W powyższej mozaice koncepcji wykładni prawa można dostrzec wyraźny deficyt propozycji teoretycznych zorientowanych w aspekcie metodologicznym naturalistycznie resp. empirycznie. Dotychczas nie opracowano realistycznej koncepcji wykładni prawa, która zawierałaby ustalony empirycznie komponent deskryptywny oraz – ewentualnie - komponent normatywny, uwzględniający naturę realnych procesów zachodzących w procesie wykładni prawa. Powyższe koncepcje zostały opracowane w ramach podejścia analitycznego i zasadniczo nie zawierają elementu badań empirycznych (wyjątek stanowią koncepcja klaryfikacyjna J. Wróblewskiego i koncepcja pragmatyczna M. Matczaka). Związki zachodzące pomiędzy rozróżnionymi przez Aleksandra Peczenika kierunkami badania wykładni prawa, tj. analitycznym i empiryczno-konstrukcyjnym – przede wszystkim wskazany przez Karla Poppera związek logiczny teorii analitycznych (spekulatywnych) i badań empirycznych – uzasadnia włączenie badań empirycznych nad procesami zachodzącymi w czasie interpretacji tekstów prawnych do obszaru teorii wykładni prawa (rozumianej jako subdyscyplina wewnętrzna teorii prawa). Kognitywna teoria wykładni prawa (dalej także jako: KTWP) jest interdyscyplinarną próbą analitycznego i empirycznego uchwycenia fenomenu wykładni prawa, uwzględniającą rzeczywiste procesy kognitywne zachodzące w umyśle interpretatora w czasie poznawania tekstu prawa. Jest to projekt empirycznej epistemologii prawa, wpisujący się w program integracji zewnętrznej prawoznawstwa. Teoria składa się z: (1) części opisowej, zawierającej model empiryczny procesu interpretacji tekstu prawa w czasie czytania, czyli model interpretacji prima facie tekstu prawnego (dalej także w skrócie: MIPF), zachodzącej w sposób zautomatyzowany i nieświadomy, (2) części normatywnej, w której sformułowane są postulaty (dyrektywy) co do sposobu świadomego poszukiwania przesłanek interpretacyjnych przez podmiot poznający prawo; postulaty uwzględniają charakterystykę kognitywną umysłu interpretatora, opisaną w MIPF. Struktura rozważań (rozprawy doktorskiej): Przedstawienie kognitywnej teorii wykładni prawa zostało poprzedzone rozważeniem w ramach obszernego Prologu zasadniczej kwestii filozoficznej (metodologicznej) możliwości włączenia teorii kogitywistycznych i empirycznych metoda badania procesów poznawczych do obszaru konceptualizacji problemu wykładni prawa, który tradycyjnie jest domeną teorii prawa. Można zadać pytanie, czy Prolog ten musi być „obszerny”? Jeżeli zaprezentowanie kognitywnej teorii wykładni prawa ma być poprzedzone naszkicowaniem horyzontu myślowego – naukowego resp. filozoficznego – w który wpisuje się proponowana teoria, a nawet więcej – horyzontu, w którym jest ona umocowana jako przedsięwzięcie racjonalne, to odpowiedź musi być twierdząca. Tłem dla kognitywnej teorii wykładni prawa, która do problemu teoretycznoprawnego stosuje teorie i metody psychologii kognitywnej, jest nieuchronnie zagadnienie integracji zewnętrznej prawoznawstwa. Z tego powodu, przyjmując jako punkt wyjścia teorię prawa, w pierwszej kolejności należało odpowiedzieć na pytanie: czym jest kognitywistyka? W pytaniu tym ukryte jest roszczenie o wykazanie zasadności podejmowania wysiłków integracyjnych ukierunkowanych na domenę nauk kognitywnych. W rozdziale 1 Prologu przedstawiono kognitywistykę jako autonomiczny program badawczy. Jego swoistość polega na tym, że „twardy rdzeń” posiada dynamiczną naturę, konstytuowaną przez dialektyczne napięcie pomiędzy centralnymi twierdzeniami. Całość programu jest trwała dzięki obecności ‘twardego superrdzenia’, który należy uwzględnić przy ocenie potencjału integracyjnego nauk kognitywnych z prawoznawstwem. Według metodologii - „heurystyki negatywnej” w znaczeniu Imre Lakatosa - kognitywistycznego programu badawczego, problem umysłu, poznania i procesów poznawczych należy teoretyzować w oparciu o dane empiryczne, rozumiane jako dane opisujące pewien wycinek świata, zebrane w drodze doświadczenia (łac. empiricus – „oparty na doświadczeniu” z: 1. gr. empeirikós – „doświadczony” i emperira – „doświadczenie” od émpeiros – „doświadczony”; 2. gr. ἐμπειρία – „doświadczenie”). Skoro w programie kognitywistycznym wewnętrzna dialektyka obejmuje takie elementy „twardego rdzenia” jak modelowanie procesów poznawczych (komputacjonizm vs. holizm vs. koneksjonizm), czy status przetwarzanej informacji jako elementu symbolicznego lub subsymbolicznego (komputacjonizm i holizm vs. koneksjonizm), to należy wskazać jeszcze węższy zakres twierdzeń, będących wspólnym punktem wyjścia dla konkurencyjnych interpretacji problemów fundamentalnych dla całego programu badawczego. Doniosłość zarysowanych sporów wewnątrz obszaru kognitywistyki nie pozwala na zaklasyfikowanie ich jako sporów o hipotezy poboczne (pomocnicze w ujęciu I. Lakatosa), dotyczą one bowiem pomysłów na konceptualizację podstawowych kwestii takich jak budowa i funkcjonowanie umysłu. Pozostaje zatem wyróżnienie ‘twardego superrdzenia’, który w przypadku kognitywistycznego programu badawczego zawiera tezy dotyczące przedmiotu badania – jest nim umysł i realizowane w nim procesy poznawcze na reprezentacjach umysłowych – oraz metod – są nimi empiryczne środki falsyfikacji resp. weryfikacji hipotez badawczych. Tak pojęta kognitywistyka, przy całej swojej wewnętrznej dialektyce i labilności warunków brzegowych, stanowi na tyle stabilny metodologicznie program badawczy, który pozwala na podjęcie próby zewnętrznej integracji prawoznawstwa (problemu wykładni prawa) z taka współcześnie ukształtowaną empiryczną epistemologią. Po rozważaniu możliwości skierowania projektu integracji zewnętrznej prawoznawstwa (teorii wykładni prawa) w stronę kognitywistycznego programu badawczego, w rozdziale 2 Prologu w drodze analizy genealogicznej zbadać potencjał integracyjny samego prawoznawstwa. Zrekonstruowano w tym celu najważniejsze momenty debaty metodologicznej, która zdominowała XX-wieczną teorię prawa. Powracające pytanie o naukowość prawoznawstwa, jego metodę i paradygmat, konstytuujący jego odrębność i ‘tożsamość’ musiało wybrzmieć raz jeszcze, aby można było rozważyć, czy postulat integracji zewnętrznej prawoznawstwa m.in. z naukami empirycznymi jest tylko kokieteryjnym hasłem, nieprzemyślanym postulatem pewnej mody, czy też nierealną utopią lub niepotrzebnym nadwyrężaniem granic dyscyplinarnych prawoznawstwa. Być może integracja zewnętrzna prawoznawstwa nie jest tylko dodatkiem metodologicznym do koncepcji naukowości tej dyscypliny wiedzy? Być może postulat integracji jest immanentną częścią tożsamości prawoznawstwa, które wyłoniło się z XX-wiecznej debaty metodologicznej? Jeśli tak, to wysiłki integracyjne są nie tylko metodologiczne możliwe i pożyteczne dla kumulowania wiedzy o prawie, ale wręcz konieczne dla podtrzymania prawoznawstwa jako nauki, a nie tylko rzemiosła. Odsłaniając wyłaniającą się z genealogii idei odpowiedź na powyższe pytania, w rozdziale 3 Prologu pojęto rozważenie proponowanego kierunku integracji koncepcyjnej i metodologicznej teorii wykładni prawa z psychologią kognitywną. Po przeprowadzeniu analizy potencjałów integracyjnych nauk kognitywistycznych i prawoznawstwa w Części I rozważań przedstawiono deskryptywny model interpretacji prima facie tekstu prawnego, skonstruowany w oparciu o przeprowadzone badanie okulograficzne. Rozdział 1 Części I prezentuje poczynione ustalenia terminologiczne, niezbędne do skonstruowania kognitywnej teorii wykładni prawa, a rozdział 2 podłoże teoretyczne z zakresu psycholingwistyki i okulografii przeprowadzonego badania. Samo badanie i jego wyniki zostaną zaprezentowane w rozdziale 3 Części I, a całościowa interpretacja wyników w rozdziale 4. Część I zamyka rozdział 5 zawierający wnioski z przeprowadzonego badania empirycznego, pozwalające skonstruować model interpretacji prima facie tekstu (prawnego). Część II rozważań zawiera model normatywny czynności wykładniczych. W rozdziale 1 tej części przedstawiono rekonstrukcję normatywnej instytucji uzasadnienia decyzji stosowania prawa (decyzji sądowej), która pozwoliła na sformułowanie kryterium koherencji zewnętrznej takiego uzasadnienia (rozdział 2 Części II). Ustalenie obecności w kulturze prawnej dyrektywy nakazującej maksymalizowanie tego rodzaju koherencji przez decydentów prawnych (rozdział 3 Części II) pozwoliło z kolei na zidentyfikowanie normatywnych podstawa modelu optymalizacji czynności wykładniczych (rozdział 4 Części II), a w konsekwencji na skonstruowanie samego modelu (rozdział 5 Części II). W zamykającym rozważania Epilogu rozważono kognitywną teorię wykładni prawa pod kątem szerszych problemów związanych z korozją pozytywistycznego modelu stosowania (wykładni) prawa i nakreślono dalszy kierunek badań filozoficznoprawnych, do których stymulują ustalenia kognitywnej teorii wykładni prawa. Summary: I. Introduction Cognitive theory of legal interpretation is an interdisciplinary project. It’s attempt at analytical and empirical capturing the phenomenon of legal interpretation. It’s based on legal theory and cognitive psychology. In this project the actual cognitive processes occurring in the mind of the interpreter while becoming familiar with the legal text is considered. Cognitive theory of legal interpretation is a project of “empirical epistemology” of the law. The theory comprises: (1) a descriptive part, containing an empirical model of the process of understanding the legal text in the course of reading. This is the model of prima facie interpretation of a legal text (MPFI). Prima facie interpretation takes place in an automatic and unconscious way, (2) a normative part by which postulates are formed concerning the way of conscious searching for interpretative clues by a subject becoming familiar with the law. Postulates take into consideration the cognitive characteristics of the mind of the person interpreting the law, as described in model of prima facie interpretation. II. Model of prima facie interpretation – eye-tracker experiment: 1. Subjects, stimulus, procedure: The model of prima facie interpretation of a legal text has been constructed on the basis of cognitive psychology and based on an experiment performed with the use of an eye-tracker. In this experiment, 29 lawyers aged 25 to 54 were tested (with the average age of 29), including 16 men and 13 women. Their professional experience was 4 years and 4 months on average. Nine people where in the course of legal training, nine were professional lawyers: 4 legal advisors and 2 advocates, and 3 were judges. All the people in question were legal practitioners at the time of experiment. The study material comprised two fragments of a newspaper article and fragments of three Polish acts: Criminal Code, Civil Code and Act on Proceedings in Administrative Courts. These texts were presented on the screen of an eye-tracker. After each of them, a series of questions to check the degree of text comprehension followed. One press text and two legal acts were manipulated by “damaging” the linguistic material. The manipulations involved changes of the following character: (1) physical – deformation of a letter in the composition of a word used in the text, (2) spelling – introducing a spelling mistake in one of the words, (3) lexical (semantics within one word) – replacing a word used in the text with another word constructed in concordance with the Polish grammar yet not having any meaning, (4) internally syntactic – modification of an inflectional ending of a chosen word (e.g. changing the case so that it became non-consistent with the context of the sentence), (5) externally syntactic – modification of a chosen word so that it becomes a member of a different category of a word (for example, replacing a participle with an infinitive), (6) semantic within a sentence – replacing one word with another word that can be found in the Polish dictionary, so it has a meaning, yet it does not match the context of the sentence, (7) textual – introducing inconsistency between two consecutive sentences by modifying one word in one of them. 2. Conclusions from the experiment: Among the numerous date registered by the eye-tracker the most significant were chosen: (1) the degree to which the text was understood (which was verified by questions following other texts to which the subject was exposed, (2) the average time of reading of each text, (3) the time of gaze duration on the critical spots (the manipulated words). The analysis of selected indicators allowed to verify what kind of knowledge is used by interpreter during reading the legal text. The experiment showed that in the prima facie interpretation process the mind of the person interpreting the text uses: (a) “linguistic knowledge,” i.e. the knowledge comprising, among other things, the linguistic context of the legal rule, and (b) “world knowledge,” i.e. the knowledge comprising the systemic (legal knowledge) and functional context of the given legal rule. These two types of knowledge correspond to the “classic” contexts of understanding of legal provision, i.e. linguistic, systematic and functional once. The most important outcome of the experiment is that all of these contexts are active at the level of automatic cognitive processes during reading the legal text. III. Normative part of the Cognitive Theory of Legal Interpretation: Legal interpretation which occurs in the process of law application is defined as a conscious process of searching for interpretative clues. The normative part of the Cognitive Theory of Legal Interpretation is based on the main postulate that within legal interpretation, “the context of justification” of the interpretative decision should be maximally convergent with the “context of discovery.” This postulate is based on the institutional function of the justification of the legal decision in the legal culture. The justification of a court verdict, for example, should reveal the psychological plain of the decision made, so that a higher court could perform an assessment of the given verdict. Or in the case of the supreme court, so that its verdict could be assessed by the participants of the legal discourse (e.g. the representatives of the legal science). Because the directives of legal interpretation can be used both as an instrument of heuresis and interpretative arguments, the normative theory of the legal interpretation should take into account the cognitive features of the human mind. The cognitive theory of legal interpretation attempts to demystify legal interpretation. To liberate it from the positivist myth that by a formal and dogmatic method one can make a lawyer a kind of machine. A machine to apply the law according to a certain algorithm. Neither the language of the law nor legal education stimulates new patterns of cognitive processing of interpretative information. The directives of legal interpretation should be constructed based on the knowledge of processes occurring during prima facie interpretation. As an example of such a directive one could give a directive omnia sunt interpretanda. According to this rule, every case of legal application requires conducting legal interpretation. One should look at interpretative clues with full awareness as the clarity of the law for one interpreter is never based on the linguistic context only, but also the systemic and functional one. To reveal the interpreter’s “knowledge of the world” one should revoke the rule clara sunt interpretanda, which leads to covering what needs to be uncovered. By submitting even the „clear” laws to interpretation, the interpreter has a chance of capturing the interpretative premises that were automatically triggered at the moment of becoming acquainted with the legal text. Such a conscious mental process is a condition necessary to critically modify the original clarity of the law. Some interpretative premises, when one becomes aware of them, may be rejected. This is a condition to critically evaluate, for example subconscious prejudices or stereotypes of the judge or other decision-maker. Another example is a directive of holistic interpretation. According to this principle, the process of legal interpretation should always take into account all the “classic” contexts of the legal regulation: the linguistic, systemic and functional one. Each of these contexts is involved in the process of prima facie interpretation of law. Hence, the conscious interpretation should involve an attempt to obtain interpretative clues from each of the contexts. According to the principle of holistic interpretation, one should revoke the principle interpretatio cessat in claris. According to this particular principle, legal interpretation should end after using the methods of interpretation pertaining to the linguistic context. Only in the case of linguistic ambiguity an interpreter is allowed to proceed to systemic and functional interpretation. From the cognitive point of view, such conscious separation of the cognitive contexts of the legal regulations from each other is not possible. Each interpretation of the law engages the knowledge of the language and the knowledge of the world. Hence, to integrate the context of discovery and the context of justification of the interpretative decision, one should make use of the directive of holistic interpretation.