Sposoby reprezentacji wiedzy specjalistycznej w słowniku dla tłumacza

Potrzeb profesjonalnych tłumaczy nie zaspokajają jak dotąd słowniki funkcjonujące na rynku księgarskim; powstają za to coraz liczniejsze opracowania teoretyczne wskazujące kierunki, w jakich rozwijać się powinna praktyczna terminografia, aby na owe potrzeby znaleźć odpowiedź. Zadaniem niniejszej rozprawy było pójście o krok dalej: skonstruowanie modelu możliwie doskonałego narzędzia pracy tłumacza tekstów specjalistycznych. Narzędziem takim nie może być typowy słownik terminologiczny, wy-chodzący z czysto onomazjologicznego punktu widzenia i często pomijający aspekty językowe i tekstowe opisywanych jednostek. Nie spełni tej funkcji również słownik typowo językowy, albowiem największą słabością tłumacza tekstów specjalistycznych jest niedostatek wiedzy merytorycznej o danej dyscyplinie, zaś słowniki językowe nie dysponują odpowiednimi środkami reprezentacji takiej wiedzy. Zatem tłumacz potrzebuje rozwiązania pośredniego, uwzględniającego zarówno zapotrzebowanie na informacje terminologiczne i encyklopedyczne, jak i charakter czynności, wykonywanie której ma być przez słownik wspierane. W konsekwencji jednym z pierwszych kroków, jakie należało uczynić, było precyzyjne scharakteryzowanie tłumacza jako szczególnego użytkownika słownika terminologicznego oraz sytuacji, w jakich korzysta on ze słownika. Do tego zaś niezbędne było omówienie kompetencji tłumacza, przebiegu procesu tłumaczenia oraz trudności w jego trakcie napotykanych. Analiza ta pozwoliła na wyciągnięcie dwóch zasadniczych wniosków. Po pierwsze, tłumacz jako użytkownik słownika terminologicznego istotnie różni się od innych typów użytkowników, takich jak eksperci, spe-cjaliści czy adepci. Dysponuje on dużo lepszymi kompetencjami językowy-mi, nieco słabszymi kompetencjami w zakresie danych języków specjali-stycznych oraz znacznie słabszą kompetencją merytoryczną w ramach przedmiotowej dziedziny wiedzy. Ponadto jego zadanie, a co za tym idzie też jego oczekiwania wobec słownika istotnie różnią się od zadania innych potencjalnych użytkowników i rodzaju informacji, jakich poszukują oni w opracowaniach terminograficznych. Innymi słowy, tłumacz sięga po sło-wnik terminologiczny z innym zasobem wiedzy i innymi potrzebami niż pozostali czytelnicy. Zgodnie zaś z licznymi postulatami ścisłego dopasowywania rodzaju słownika i przede wszystkim kategorii podawanych w nim danych do konkretnych potrzeb i umiejętności projektowanego użytkownika, należy przyjąć, że słownik terminologiczny skonstruowany specjalnie dla tłumacza różniłby się zasadniczo od słownika tej samej dziedziny wiedzy stworzonego z myślą o ekspercie czy adepcie. Rosnące znaczenie i złożoność tłumaczeń specjalistycznych w podlegającym ciągłej globalizacji świecie informacji wydaje się zaś być wystarczającym uzasadnieniem dla celowości wydawania słowników specjalnie na potrzeby tłumaczy. Po drugie, trudności w przekładzie często występują nie na wszystkich jego etapach, ale pojedynczo: dotyczą na przykład wyłącznie zrozumienia tekstu oryginału (głównie z powodu wspomnianego wyżej niedostatku wiedzy merytorycznej) albo wyłącznie doboru ekwiwalentu, albo też jego doboru i zastosowania, jednak bez problemów ze zrozumieniem tekstu wyjściowego. Oznacza to, że w zależności od wariantu trudności występujących w przekładzie (por. Rys. 10) tłumacz poszukuje odmiennych informacji. Jednocześnie ze względu na poziom kompetencji tłumacza, złożony charakter przekładu oraz istotne różnice między językami, tak ogólnymi, jak i specjalistycznymi, informacje te powinny być bardzo obszerne. Realizacja wszystkich tych postulatów w jednym słowniku oznaczałaby, że musiałby on osiągnąć monstrualne rozmiary, zaś tłumacz zmuszony byłby przedzierać się przez długie artykuły hasłowe, co byłoby oczywistą stratą czasu w sytuacji, gdy poszukuje informacji jednego tylko typu. Powyższe dwa wnioski stały się podstawą do rozwinięcia dwóch powią-zanych ze sobą koncepcji: koncepcji słownika dla tłumacza i koncepcji układu słowników. Otóż słownik dla tłumacza jest to słownik dowolnego typu, na przykład słownik kolokacji, eksplikacyjny czy frekwencyjny, skonstruowany specjalnie z myślą o tłumaczu i w odpowiedzi na jego potrzeby. Różni się on od słownika przekładowego przede wszystkim tym, że idea słownika przekładowego zakłada obecność informacji konkretnego rodzaju, co najmniej ekwiwalentów obcojęzycznych, podczas gdy idea słownika dla tłumacza z takim założeniem się nie wiąże. Natomiast układ słowników jest to zestaw takich właśnie opracowań, powiązanych ze sobą siecią zależności na płaszczyźnie makro-, medio- i mikrostrukturalnej, różniących się rodzajem danych opisujących ten sam zestaw słownictwa, przypisanych do poszczególnych faz tłumaczenia i pomagających w rozwiązaniu trudności dla tychże faz charakterystycznych. Można wprawdzie przewidzieć, jakiego typu słowniki najlepiej sprawdziłyby się w układzie, jednak ich szczegółowy dobór i charakterystyka zależą każdorazowo od przedmiotowej dziedziny wiedzy i konkretnych potrzeb tłumacza tekstów danego typu. Główną zaletą układu słowników dla tłumacza jest to, że pozwala on rozdzielić informacje potrzebne tłumaczowi zgodnie z etapami tłuma-czenia. Oznacza to, że, wybierając konkretną część układu, tłumacz nie musi czytać długich irrelewantnych fragmentów artykułu hasłowego, ponieważ znajdzie tam zasadniczo jedynie te dane, których szuka. Jednocześnie może liczyć na bardziej obszerne informacje w ramach każdej kategorii, albowiem w kilku słownikach będzie na nie o wiele więcej miejsca niż w jednym. Stworzenie układu słowników oznacza też, że terminograf może z większą swobodą wykorzystywać możliwości oferowane przez różnego rodzaju porzą-dki, formy i struktury artykułów hasłowych, precyzyjniej dopasowując stosowane środki do prezentowanych danych i potrzeb tłumacza. Ma więc możliwość zaoferować użytkownikowi słownik systemowy, ilustrujący strukturę wiedzy, alfabetyczny słownik językowy, podający kolokacje i formy gramatyczne, czy słownik frekwencyjny, ukazujący częstotliwość użycia poszczególnych ekwiwalentów. W skład układu mogą wejść słowniki jedno- i dwujęzyczne, o odmiennej strukturze i liście haseł, każdy skrojony na miarę potrzeb użytkownika. Poszczególne typy słowników w układzie nie tylko odzwierciedlają kolejne etapy procesu tłumaczenia, ale i kompetencje tłumacza tekstów specjalistycznych. I choć realizacja opisanej w niniejszej rozprawie koncepcji, zilustrowa-nej następnie na przykładzie szczególnie złożonej dyscypliny, jaką jest pra-wo, w postaci konkretnych słowników jest w najbliższej przyszłości mało prawdopodobna, można mieć nadzieję, że przyczyni się ona do zmian w pra-ktyce terminograficznej, uświadamiając tak potrzebę, jak i możliwość konstruowania słowników specjalnie dla tłumaczy tekstów specjalistycznych. Opisany model może stać się punktem wyjścia do dyskusji, jakie rozwiązania są w takich słownikach niezbędne, jakie zaś niemożliwe, a w konsekwencji — do stworzenia nowoczesnych słowników dla tłumaczy na miarę XXI wieku.

The needs of professional translators have not so far been satisfied by the dictionaries existing on the market. On the other hand, numerous theoretical works indicate the directions in which practical terminography should develop in order to cater to those needs. The purpose of this dissertation goes one step further: the goal is to design a model of a possibly ideal tool for specialist translators. A typical terminological dictionary, based on an ontological point of view and often omitting linguistic and textual characteristics of the items described, cannot be such an ideal tool. A typical linguistic dictionary, however, cannot play this role, either, since linguistic dictionaries do not have the means to represent specialist knowledge of a given discipline, whose lack is the major disadvantage on the part of translators. Therefore what the translator requires is a solution combining the features of both these dictionary types, taking into account the need for terminological and encyclopaedic data as well as the character of the activity to be supported by the dictionary. Consequently, one of the first steps to take was to precisely characterise the translator as a particular dictionary user as well as the situations in which translators resort to dictionaries. That, in turn, required the elaboration of the translator’s competence, the process of translation and the difficulties which it brings with itself. The analysis rendered it possible to draw two fundamental conclusions. Firstly, the translator as a dictionary user differs essentially from other user types, such as experts, specialists or students. The translator’s LGP linguistic competence is at a clearly higher level, while his LSP competence is somewhat more limited and the factual competence within a given field of knowledge is at a significantly lower level. Moreover, the translator’s task, and consequently their expectations pertaining to dictionaries, differ from the task of other potential users and from the type of information they seek in terminographic works. In other words, the translator reaches for a terminological dictionary, equipped with a different store of knowl-edge and searching for other information than other dictionary readers do. And, taking into account numerous demands to adjust the type of dictionary and, above all, the categories of data offered to the particular needs of the projected user, we may assume that a terminological dictionary designed for translators will be substantially different from a dictionary representing the same branch of knowledge, but created for experts or students. At the same time the growing demand for and the complexity of specialist translations in the era of globalisation and information seem to sufficiently justify the advisability of publishing dictionaries for translators. Secondly, the difficulties which arise in the process of translation fre-quently do not appear at all its stages, but singly: for instance they concern only the understanding of the source text (mostly due to the above mentioned deficiency in factual knowledge) or only the choice of appropriate equivalents, or their choice and use, but without any problems with understanding the source text. This means that, depending on which problem complex arises in translation (see Fig. 10), the translator looks for various types of information. At the same time, due to the level of the translator’s competence, the complex nature of translation and essential differences between the languages, both for general and for special purposes, this information should be extensive. If all these demands were met in one book, the dictionary would be of monstrous dimensions and the translator would be compelled to wade through long entries — an obvious waste of time in a situation when they are looking for one type of information only. The above two conclusions have become the foundation of two in-terconnected concepts: firstly, the concept of a dictionary for translators, and secondly, the concept of a system of dictionaries. A dictionary for translators is a dictionary of any type, for instance a dictionary of collocations, a frequency dictionary or a defining dictionary, designed particularly for translators and meant to cater to their needs. It differs from a transla-tion dictionary mostly in that the concept of the latter involves the presence of certain types of information, at least foreign language equivalents. The concept of a dictionary for translators, on the other hand, does not imply anything of the sort. Now a system of dictionaries is a set of such reference works, interre-lated on the macro-, medio- and microstructural level, differing in terms of data describing the same set of vocabulary. Each element of the set is assigned to an individual stage of the translation process and offers support in solving difficulties characteristic for this respective stage. It is possible to foresee which types of dictionaries would be most suitable to be included in the system. However, their exact choice and characteristics always depend on the given branch of knowledge and the particular needs of translators of the given type of texts. The main advantage of a system of dictionaries is the possibility to di-vide the types of information required by the translator into dictionaries according to the stages of the translation process. What it means is that when the translator chooses a given piece of the set, they do not need to read irrelevant parts of long entries, as they will generally find only the data they are looking for. Simultaneously they can count on more extensive information within a particular category, since there will be evidently more room for it in several dictionaries than there is in one volume only. Moreover, the terminographer will have more freedom in using various forms, orders and entry structures, thus more precisely adjusting the means to the data and the translator’s needs. The terminographer therefore can design a systematic dictionary, which will illustrate the structure of knowledge, an alphabetical linguistic dictionary offering collocations and grammatical information, or a frequency dictionary, presenting how often various equivalents are used. The system can include mono- and bilingual dictionaries, varying in terms of structures and entry lists, each tailored to the user’s needs. The individual dictionaries reflect not only the subsequent phases of the translation process, but also the specialist translator’s competences. It is rather improbable that the concepts described in this dissertation and illustrated on the example of a particularly complex discipline, namely law, will be realised in the form of concrete dictionaries in the nearest future. Yet it remains to hope that this work will contribute to changes in the terminographic practice, propagating both the need and the possibility to design dictionaries for specialist translators. The model could become a starting point for a discussion on which terminographic solutions are necessary and which impossible, and consequently — for the creation of modern dictionaries for translators, worthy of the 21st century.