Konkurencja form cerkiewnych i rodzimych w chorwackiej i serbskiej tradycji językowej

Celem rozprawy jest porównanie użycia i funkcji zapożyczeń z języka cerkiewnosłowiańskiego - głównie morfologicznych, ale także składniowych i fonologicznych - w tekstach powstałych na terytorium współczesnej Chorwacji oraz Serbii w różnych okresach historycznych. Pod tym kątem są analizowane teksty napisane w różnych idiomach występujących na omawianych terenach od wieku XII, kiedy to powstały najstarsze zachowane zabytki piśmiennictwa serbskiego i chorwackiego, do wieku XIX, gdy podejmowano próby standaryzacji języka literackiego, które ostatecznie doprowadziły do powstania standardów języka chorwackiego i serbskiego, jakie znamy dzisiaj. Wpływy cyrylo-metodejskie obecne są w chorwackiej i serbskiej tradycji językowej praktycznie przez cały czas ich rozwoju. Interesujące jest to, jak do spuścizny cerkiewnosłowiańskiej odnoszą się użytkownicy języków bardzo bliskich sobie zarówno pod względem genetycznym, jak i formalnym, przynależący jednak do róznych kręgów religijnych i kulturowych, określanych jako Slavia Latina i Slavia Orthodoxa. O ile stała obecność języka cerkiewnosłowiańskiego w kulturze serbskiej nie dziwi ze względu na jej silny związek z religią prawosławną, o tyle ważna rola cerkiewizmów w w tradycji chorwackiej, zwłaszcza tych powiązanych z katolicką praktyką religijną, jest swego rodzaju ewenementem na obszarze Slavia Latina. W niniejszej pracy przeanalizowane zostały głównie cerkiewizmy morfologiczne, w mniejszym zakresie również składniowe i fonologiczne. Cerkiewizmy leksykalne są wspominane sporadycznie, ponieważ jest to temat zaslugujący na osobne opracowanie. Zapożyczenia z cerkrewnosłowiańskiego zostały przebadane pod kątem funkcji, jaką pełnią w tekście czy mają one inne znaczenie stylistyczne niż ich dublety pochodzenia wernakulamego, czy też forma cerkiewna ma vtryrulad kategorig gramatyczną, która nie występuje w języku narodowym. W tym celu należy najpierw rozstrzygnąć, czy autor zastosował daną formę będąc świadomym jej pochodzenia i zamierzając jej nadać konkretną funkcję w tekście, czy też pojawienie się zapożyczenia z cerkiewnosłowiańskiego jest jedynie efektem dyfuzji dwóch systemów językowych w sferze kulturowej, bezwiednie powielonym przez autora. Spośród idiomów występujących na serbskim i chorwackim obszarze językowym od XII do polowy XIX w. wybrano te, które pozwalają najlepiej zilustrować omawiane zagadnienia. Po stronie chorwackiej są to: chorwacka redakcja cerkiewnosłowiańskiego, amalgamat czakawsko-cerkiewnosłowiański, średniowieczny i renesansowy dialekt czakawski, dialekt kajkawski wraz z opartym na nim językiem szesnastowiecznych pisarzy protestanckich, a także powstały w XIX w. archain44cy projekt standardu jęzryka chorwackiego opracowany przez Frana Kurelaca z Rijeckiej Szkoły Filologicznej; częściowo uwzględniono również dialekt sztokawski, zarówno dubrownicki, jak i z innych regionów Chorwacji oraz Bośni, w którym jednak cerkiewizmy nie były powszechnie używane. Ze strony serbskiej omawiane są następujące idiomy: język piśmiennictwa średniowiecznego, tj. serbska redakcja cerkiewnosłowiańskiego oraz jęrryk wemakularny, potraktowane łącznie ze względu na dużą dyfuzję systemów językowych; ruskosłowiański, który w XVII w. zastąpił redakcję serbską w roli języka liturgicznego; słowianoserbski i wernakulamy język serbski przełomu XVIII i XIX w. oraz idiom czarnogórski, Ściśle związany z tradycją serbską; sporadycznie pojawiają się też odniesienia do języka poezji ludowej . W kilku miejscach przytoczone zostały również formy używane we współczesnym standardowym języku chorwackim i serbskim. Konieczne było także przedstawienie form staro-cerkiewno-słowiańskich. We wstępie zaprezentowano przedmiot i cel rozprawy, przedstawiono dotychczasowy stan badań nad użyciem cerkiewizmów w języku wernakularnym zarówno po stronie chorwackiej, jak i serbskiej, oraz wyodrębniono podstawowe założenia metodologiczne wraz z uzasadnieniem wyboru omawianych idiomów i analizowanych form. Wyjaśniono również zasady transkrypcji i tekstów źródłowych. Rozdział pierwszy po krótce przybliża kontekst historyczny analizowanych zagadnień: przebieg misji cyrylometodejskiej na terenach chorwackich i serbskich, sytuację liturgii slowiańskiej w Chorwacji oraz dzieje rozwoju chorwackiego i serbskiego języka literackiego do reformy Vuka Karadzicia. Rozdział drugi opisuje cechy charakterystyczne chorwackiej i serbskiej redakcji cerkiewnoslowiańskiego, języka ruskosłowiańskiego oraz hybryd cerkiewno-wernakularnych: amalgamatu czakawsko-cerkiewnosłowiańskiego i słowianoserbskiego. Naświetla też kontekst kulturowy tych idiomów oraz okoliczności ich pojawienia się na terenach chorwackich i serbskich. Najważniej część rozprawy stanowi rozdział trzeci, który na przykładach opisuje zastosowanie, charakter i funkcję zapożyczeń z cerkiewnosłowiańskiego w idiomach chorwackich i serbskich. Rozdział ten podzielony jest na kilka części, poświęconych osobnym zagadnieniom: fonologii i grafii, zaimkom, rzeczownikom, przymiotnikom i przysłówkom, czasownikom, wykrzyknikom oraz składni. Analiza cerkiewizmów w poszczególnych kategoriach pozwala wyodrębnić pewne zjawiska wspólne dla omawianych idiomów lub różnicujące je. W podsumowaniu przedstawiono wnioski z analizy cerkiewizmów, która wykazuje, Ze zastosowanie i funkcja tych zapożyczeń w obu omawianych tradycjach językowych były analogiczne, Wynika to w dużej mierze z bliskości formalnej i genetycznej idiomów chorwackich i serbskich. Różnicą jest czas pojawienia się tych zjawisk. Przynależność Chorwacji do kręgu Slavia Latina przyspieszyła wytworzenie się świadomości odrębności języka wernakularnego od cerkiewnosłowiańskiego oraz wpłynęła na stosunek kultury chorwackiej do tego ostatniego, jako dziedzictwa zagrożonego wygięciem. Z drugiej strony, naleząca do sfery Slavia Orthodoxa kultura serbska o wiele później uświadomiła sobie potrzebę uniezależnienia języka narodowego od języka liturgii prawosławnej, przez co nowoczesny standard językowy musiał wejść w spór z idiomem będącym dotychczasowym głównym nośnikiem kultury.

The aim of the dissertation is to compare the use and function of Church Slavonic borrowings (mainly morphological, but also syntactic and phonological) in texts written in different historical periods in the territories of contemporary Croatia and Serbia. The texts that are being analyzed in this respect come from various lects that existed in the discussed area, from the 12th century, from which dates the oldest surviving written evidence of Serbian and Croatian, to the 19th century, when attempts were made to standardizethe literary language, which eventually led to the creation of the Croatian and Serbian standard languages as we know today. Cyrillo-Methodian influences are present in the Croatian and Serbian language traditions practically throughout their development. It is interesting how the Church Slavonic heritage is perceived by speakers oflanguages that are very close to each other both genetically and formally, who at the same time belong to different religious and cultural spheres known as Slavia Latina and Slavia Orthodoxa. While the constant presence of the Church Slavonic language in Serbian culture is not surprising due to its strong connection with the Orthodox religion, the important role of Church Slavonic borrowings in the Croatian tradition, especially those associated with Catholic religious practice, is something of a phenomenon in the area of Slavia Latina. This dissertation is concerned with analyzing mainly morphological, and to a lesser extent also syntactic and phonological Church Slavonic borrowings. Lexical borrowings are mentioned sporadically because it is a topic that deserves a separate study. The Church Slavonic borrowings are studied in the context of their role in the text: whether they have a different stylistic meaning than their vernacular equivalents, or whether the Church Slavonic form is used to express a grammatical category absent in the vernacular language. For this purpose, it is first necessary to decide whether the author used a given form while being aware of its origin and intending to give it a specific function in the text, or the emergence of the Church Slavonic borrowing is merely a result of the diffusion of two language systems in the cultural sphere, unknowingly duplicated by the author. Among the lects found in the Serbian and Croatian language area from the l2th to the mid-19th century, the ones that best illustrated the discussed issues were selected. On the Croatian side, these are: the Croatian recension of Church Slavonic, the Chakavian-Church Slavonic amalgam, the medieval and Renaissance Chakavian dialect, the Kajkavian dialect and the 16th-century language of Protestant writers that was based on it, as well as the 19th-century project of archaizing Croatian standard language by Fran Kurelac of the Rijeka Philological School; the Shtokavian dialect was also partially included, both from Dubrovnik and from other regions of Croatia and Bosnia, where, however, Church Slavonic borrowings were not widely used. On the Serbian side, the following lects are discussed: the language of medieval literature, i.e. the Serbian recension of Church Slavonic and the vernacular language, taken together due to the large diffusion of these language systems; the Serbian variant of the Russian recension of Church Slavonic, which replaced the Serbian recension as the liturgical language in the 18th century; Slavonic-Serbian and vernacular Serbian from the turn of the 18th and 19th century, and the Montenegrin lect closely related to the Serbian tradition; there are also occasional references to the language of folk poetry. The forms used in modern standard Croatian and Serbian are cited in several places too. It was also necessary to present the Old Church Slavonic forms. The preface presents the subject and purpose of the dissertation, as well as the current state of research on the use of Church Slavonic borrowings in vernacular language both by Croatian and Serbian scholars, and lays out the basic methodological assumptions along with the rationale behind the choice of the discussed lects and analyzed forms. In addition, it states the rules for transcribing the source texts. The first chapter briefly presents the historical context of the analyzedissues: the course of the Cyrillo-Methodian Mission in Croatian and Serbian territories, the situation of the Slavonic rite in Croatia, and the history of the development of Croatian and Serbian literary languages until the reform of Vuk Karadlil. The second chapter describes the characteristic features of the Croatian and Serbian recension of Church Slavonic, the Serbian variant of the Russian recension of Church Slavonic, and the hybrids of Church Slavonic and vernacular languages: the Chakavian-Church Slavonic amalgam and Slavonic-Serbian. It also highlights the cultural context of these lects and the circumstances of their emergence in croatian and Serbian territories. The third chapter is the key part of the dissertation, in which the use, nature, and function of Church Slavonic borrowings in Croatian and Serbian lects are described with examples. The chapter is divided into several parts devoted to separate topics: phonology and spelling, pronouns, nouns, adjectives and adverbs, verbs, interjections, and syntax. The analysis of the Church Slavonic borrowings in individual categories allows us to distinguish certain phenomena that are common to, or differentiating between the discussed lects. The conclusion presents the results of the analysis of the Church Slavonic borrowings, which show that their use and function are analogous in both discussed language traditions. This is largely due to the formal and genetic closeness of Croatian and Serbian lects. The difference lies in the time of the occurrence of these phenomena. Due to Croatia being a part of Slavia Latina, the awareness of the distinctiveness of the vernacular language from Church Slavonic emerged much earlier, influencing the Croatian culture to view the latter as a heritage endangered with extinction. Meanwhile, Serbian culture belonging to Slavia Orthodoxa was much later to realize the need to separate the vernacular from the Orthodox liturgical language, which led to the inevitable conflict between the modem standard language and the lect which had been the main medium of culture for centuries. Keywords: Slavia Latina, Slavia Orthodoxa, Church Slavonic, diachronic linguistics, comparative linguistics, Church Slavonic borrowings, vernacular language