Kulturowe i dyskursywne cechy przysłów języka hausa w perspektywie porównawczej

Praca „Kulturowe i dyskursywne cechy przysłów języka hausa w perspektywie porównawczej” dotyczy przysłów, zwrotów przysłowiowych i innych rodzajów utartych powiedzeń określanych w języku hausa wspólnym terminem (używanym dalej wymiennie z terminem p zysłowie/a). Hausa jest trzecim (po arabskim i suahili) najczęściej używanym językiem w Afryce. Jako językiem pierwszym (ang. mother tongue, L1) posługuje się nim ok. 47.7 mln osób deklarujących (poza rzadkimi wyjątkami), że należą do ludów s w ‘Hausańczycy’ lub i ‘Fulanie’. Są to mieszkańcy północnej Nigerii oraz graniczących z nią regionów Republiki Nigru – terenów znanych jako s s ‘kraj Hausa’ (ang. Hausaland), a także osoby żyjące w diasporach w regionie Afryki Zachodniej m.in. w Ghanie, Beninie, Togo, Burkina Faso, Czadzie, Kamerunie, na Wybrzeżu Kości Słoniowej, ale także w innych częściach kontynentu. Jedna z najliczniejszych diaspor Hausa jest w Sudanie. Ludność posługująca się językiem hausa ma swoje skupiska także w największych ośrodkach miejskich na całym świecie, m.in. w Arabii Saudyjskiej czy Niemczech. Hausa jest drugim po suahili najlepiej zbadanym językiem Afryki Subsaharyjskiej. Sięgająca swoją historią końca XIX w. paremiografia hausa zapoczątkowana została przez niemieckiego misjonarza Jamesa Fredericka Schöna (1885). Następnie rozwijana była przez europejskich badaczy, którzy opublikowali liczne zbiory przysłów hausa zawierające omówienie ich znaczeń i próby przekładu. Wśród paremiologów zajmujących się hausa dominuje podejście tradycjonalistyczne, skupiające się na analizie wewnątrzjęzykowej, ignorującej porównania międzyjęzykowe i międzykulturowe. Paremiografia i paremiologia hausa ma zatem ugruntowaną tradycję badawczą, jednakże w niewielkim stopniu wykracza ona poza dorobek dokumentacyjny. Zauważalny jest brak pogłębionych analiz i odniesień do wyników badań nad podobnymi wyrażeniami z innych języków afrykańskich (zamiast tego badacze sięgają głownie do dokonań paremiologii europejskiej – anglojęzycznej). Zasoby dotyczące gatunku są bogate i obejmują zarówno monojęzykowe zbiory po hausa, jak i leksykony zawierające przekłady przysłów na języki europejskie. Obszerna jest też literatura omawiająca zawartość tych zasobów. Wyzwaniem dla badaczy jest dokonanie ich analizy uwzględniającej treści kulturowe, ale dającej przy tym pole do porównań międzyjęzykowych i międzykulturowych. Projekt doktorski obejmował zebranie informacji na temat cech kulturowych przysłów hausa i ich stosowania w wybranych typach wypowiedzi. Zgromadzono liczne przykłady zaczerpnięte z różnych źródeł: (a) zbiorów paremii skomponowanych przez badaczy rodzimych oraz europejskich; (b) słowników hausa-angielskich, które zawierają w opisach haseł liczne przysłowia wraz z ich objaśnieniem; (c) tekstów reprezentujących główne typy dyskursu: literackich; prasowych (gazety i serwisy internetowe); artykułów naukowych oraz języka mówionego (w odwołaniu do dialogów filmowych i pochodzących z podręczników do nauki języka hausa). We wstępie zawarto podstawowe informacje o języku i literaturze hausa oraz przedstawiono cel, zakres i układ pracy. Opis metodologii zastosowanych w analizach przysłów uwzględniał cechy strukturalne i znaczenie przysłów, a także ich treści kulturowe. Na tym poziomie analizy odwołano się do metodologicznych podstaw językowego obrazu świata (JOS) i obrazowania (konceptualizacji pojęć). W warstwie tekstowej badania dotyczyły zróżnicowania funkcji komunikacyjnej przysłów w różnych gatunkach dyskursu. We wszystkich ujęciach metodologicznych badania nastawione były na identyfikację specyficznych cech, charakteryzujących przysłowia hausa i sposób posługiwania się nimi, które są (lub mogą być) barierą komunikacyjną w kontaktach z użytkownikami innych języków i przedstawicielami innych kultur. Ich centralną kwestię stanowił dystans kulturowy rozumiany jako odmienności i podobieństwa w sposobie kodowania treści kulturowych za pomocą przysłów w kontraście do metod obrazowania znanych z języka polskiego i zrozumiałych z perspektywy szeroko pojętej kultury europejskiej. Projekt doktorski dotyczył języka hausa, a badania były prowadzone na materiale tylko tego języka. Nie prowadzono badań na materiale przysłów polskich ani innych języków, a wiedzę na ich temat zaczerpnięto z dostępnych prac, poruszających szczegółowe zagadnienia w obrębie paremiologii. Wybrane przysłowia hausa zestawione zostały z przysłowiami polskimi i/lub angielskimi w odniesieniu do zawartych w nich treści i metafor, a także stylu. Przyjęto perspektywę mówiącą, że porównywanie przysłów, stanowiących dorobek językowy różnych kultur, jest w istocie porównywaniem wartości i norm kulturowych. Badania cząstkowe prowadzone w ramach projektu doktorskiego i ich wyniki zostały przedstawione w poszczególnych rozdziałach. W rozdziale pierwszym, poświęconym charakterystyce przysłów hausa ( ) na tle przysłów w innych językach świata, omówione zostało pochodzenie paremii oraz kwestia ich definicji (sekcja 1.1). Ponadto zaprezentowano obszerną charakterystykę gatunku (sekcja 1.2), obejmującą wszystkie aspekty przysłów hausa, począwszy od ich struktury gramatyczno-syntaktycznej, poprzez leksykę i semantykę, kończąc na omówieniu ich wymiaru kulturowo-społecznego. Omówienie stanu badań nad przysłowiami Afryki Subsaharyjskiej pojawiło się w sekcji 1.3. Rozdział pierwszy dysertacji zawiera także przegląd źródeł wykorzystanych przy jej pisaniu oraz podsumowanie aktualnego stanu badań nad przysłowiami hausa (sekcja 1.4). Rozdział drugi poświęcony został kulturowym aspektom przysłów hausa. Zaprezentowane zostały dwa studia przypadku poprzedzone krótkimi wprowadzeniami teoretycznymi: (1) zastosowanie teorii słów kluczy kultury do badania dystansu kulturowego na materiale przysłów (sekcja 2.1); (2) teoria metafory pojęciowej jako narzędzie interpretowania przysłów oraz kategoryzowania ich według klucza przynależności do domeny kognitywnej (sekcja 2.2). Narzędzia analizy etnolingwistycznej i kognitywnej zastosowano w praktyce do ustalania przekładu przysłów hausa na język polski, co zaprezentowano w sekcji 2.3. Stanowią one wkład w metodologiczny warsztat tłumacza z języków odległych geograficznie i kulturowo. Głównym wątkiem pracy były kulturowe uwarunkowania funkcji przysłów w budowaniu różnych typów dyskursu. Wieloaspektowa analiza przysłów hausa koncentrowała się w szczególności na przenikaniu cech narracji charakterystycznych dla kultur oralnych do cech gatunkowych tekstów wykształconych w tradycji piśmiennej, demonstrując, jak tradycyjne elementy kultury Hausa funkcjonują współcześnie w swoim wymiarze językowym. Przeanalizowanie użycia przysłów hausa w różnych kontekstach pozwoliło zaobserwować ich role w kreowaniu językowego obrazu świata Hausańczyków i funkcjonowanie tych jednostek w różnych typach tekstów mówionych i pisanych. W rozdziale trzecim przeprowadzona została analiza przysłów hausa na płaszczyźnie komunikacyjno-sytuacyjnej jako elementów mowy potocznej. Opisano ich miejsce w normie językowej hausa (sekcja 3.1). Następnie omówiono przykłady wykorzystania przysłów w różnych funkcjach w języku potocznym, radiu oraz filmach (sekcja 3.2) oraz wyniki badań przeprowadzonych na materiale tekstów ustnych i literackich, operujących tradycyjną strategią narracyjną, której stałym elementem są przysłowia hausa (sekcja 3.3). Rozdział czwarty poświęcony został badaniu przysłów hausa na płaszczyźnie tekstowo dyskursywnej. W sekcji 4.1 zademonstrowane zostało jak kognitywne podstawy postrzegania mówienia w kulturze i języku hausa znajdują swoje przełożenie na dyskursywne cechy języka. Zaprezentowane zostały trzy typy dyskursu o znacznym stopniu zróżnicowania, w których funkcjonują przysłowia hausa. Najwięcej miejsca zajęło omówienie ich roli w dyskursie politycznym (sekcja 4.2), głównie w odniesieniu do materiału w postaci artykułów prasowych w języku hausa. Sekcja 4.3 zawiera omówienie roli przysłów w dyskursie religijnym ze szczególnym odwołaniem do wypowiedzi liderów religijnych zawierających pouczenia oraz religijno-politycznej poezji àjàmi. Przykłady użycia przysłów w dyskursie naukowym (sekcja 4.4) zostały zgromadzone w trakcie zbierania materiałów do niniejszej pracy. Ten sposób użycia przysłów, charakterystyczny dla kultury Hausa, posłużył jako ilustracja obowiązywania innych norm w różnych dziedzinach działalności ludzkiej w poszczególnych społecznościach, należących do różnych kręgów kulturowych. Praca stanowi wkład w badania nad językowymi wykładnikami dystansu kulturowego i kulturowo uwarunkowanymi odmianami dyskursu. Analiza znaczenia przysłów pozwoliła wyodrębnić listę słów kluczy kultury, istotnych dla zrozumienia treści formułowanych w języku hausa, w tym przekazów mających formę przysłów. Analiza użycia przysłów w różnych typach tekstów wskazuje – obok licznych podobieństw – na istotne odmienności praktyk dyskursywnych języka hausa względem narracji charakterystycznej dla języków europejskich. Wnioski płynące z całości badań przeprowadzonych w ramach projektu doktorskiego zostały przedstawione na końcu dysertacji. Aneks stanowi słowniczek przysłów hausa. Posiada on autorski system kategorii tematycznych, do których przyporządkowane są hasła (słowa kluczowe) pozwalające na identyfikację przysłów po elementach ich treści. W słowniczku zamieszczone zostały przykłady przysłów hausa wraz z ich polskimi ekwiwalentami tłumaczeniowymi. Tam, gdzie to możliwe, są to polskie przysłowia zaczerpnięte z dostępnych zbiorów. Proponowane polskie przekłady zostały uzyskane poprzez zastosowanie metod porównywania przysłów, które zostały opisane w niniejszej pracy.

The dissertation entitled “Cultural and Discursive Properties of Hausa Proverbs in Comparative Perspective” concerns proverbs, proverbial phrases and other types of clichéd sayings defined in Hausa by the generic term (hereinafter used interchangeably with the term proverb/s). Hausa is the third most spoken language in Africa (after Arabic and Swahili). As the first language (called mother tongue or L1), it is used by approximately 47.7 million people who declare (with rare exceptions) to be members of ‘Hausas’ or ‘Fulanis’ peoples. They are the inhabitants of northern Nigeria and the neighbouring regions of the Republic of Niger – areas known as ‘Hausaland’, as well as people living in diasporas in the West African region, including in Ghana, Benin, Togo, Burkina Faso, Chad, Cameroon, Côte d’Ivoire but also in other parts of the continent. One of the most numerous Hausa diasporas is in Sudan. The population who speaks the Hausa language has its clusters also in the largest urban centres around the world, i.a. in Saudi Arabia and Germany. Hausa is the second after Swahili, most studied language in Sub-Saharan Africa. The Hausa paremiography, dating back to the end of the 19th century, was initiated by the German missionary James Frederick Schön (1885). Then it was developed by European researchers who published numerous collections of Hausa proverbs containing a discussion of their meanings and translation attempts. Among the paremiologists working on Hausa, the traditionalist approach is dominant. This lead to focusing on intra-linguistic analysis while ignoring inter-linguistic and intercultural comparisons. Therefore, Hausa paremiography and paremiology has a well-established research tradition but it goes beyond the documentary output only to a small extent. There is a noticeable lack of in-depth analyzes and references to the results of research on similar expressions from other African languages (instead, researchers refer to the achievements of European. mainly English-language paremiology). The collected stock of texts belonging to the genre of is rich, ranging from monolingual post-Hausa collections to lexicons with translations of proverbs into European languages. The literature on the content of these resources is also extensive. The challenge for researchers is to analyze them taking into account cultural content, but at the same time providing a platform for inter-linguistic and intercultural comparisons. The doctoral project involved collecting information on the cultural properties of Hausa proverbs and their application in selected types of utterances. Numerous examples have been gathered from various sources: (a) collections of paremia composed by native and European researchers; (b) Hausa-English dictionaries, which contain numerous proverbs with their explanations in their main entries descriptions; (c) texts representing the main types of discourse: literary; press releases (newspapers and websites); scientific articles and spoken language (with reference to film dialogues and dialogs extracted from Hausa language course books). The introduction contains basic information about the Hausa language and literature, as well as presents the purpose, scope and structure of the work. The description of the methodologies used in the analysis of proverbs took into account the structural properties and meaning of the proverbs, as well as their cultural content. At this level of analysis, reference was made to the methodological foundations of the linguistic worldview (JOS) and imagery (conceptualization of notions). In the textual layer, the research concerned the differentiation of the communicative function of proverbs in different genres of discourse. In all methodological approaches, the research was focused on the identification of specific properties characterizing Hausa proverbs and the way of using them, which are (or may be) a communication barrier in contacts with users of other languages and representatives of other cultures. The central issue was the cultural distance understood as differences and similarities in the way of coding cultural content with the use of proverbs, in contrast to the depiction methods known from the Polish language and understandable from the perspective of broadly understood European culture. The doctoral project concerned the Hausa language, and the research was conducted only on the material of this language. No research was carried out on the material of Polish proverbs or other languages, and the information about them was obtained from available works that deal with detailed issues within paremiology. Selected Hausa proverbs have been juxtaposed with Polish and / or English proverbs with regard to their content and metaphors, as well as their style. The perspective was taken that comparing proverbs that are the linguistic output of different cultures is in fact comparing cultural values and norms. Research tasks conducted as part of the doctoral project and their results are presented in individual chapters. In the first chapter, devoted to the characteristics of the proverbs of Hausa ( ) against the background of proverbs in other languages of the world, the origin of the paremia and the question of their definition were dicussed (section 1.1). In addition, an extensive description of the genre was presented (section 1.2). It covered all aspects of Hausa proverbs, starting from their grammatical and syntactic structure, through lexis and semantics, up to a discussion of their cultural and social dimension. For a review of the state of research on sub Saharan African proverbs, see section 1.3. The first chapter of the dissertation also contained an overview of the sources used in writing the dissertation and a summary of the current state of research on the Hausa proverbs (section 1.4). The second chapter was devoted to the cultural aspects of Hausa proverbs. Two case studies were presented (preceded by short theoretical introductions): (1) the application of the culture key words theory to the study of cultural distance on proverbial material (section 2.1); (2) conceptual metaphor theory as a tool for interpreting proverbs and categorizing them according to their cognitive domain (section 2.2). The tools of ethnolinguistic and cognitive analysis were used in practice to determine the translation of Hausa proverbs into Polish, as presented in section 2.3. Those newly-coined methods contribute to the methodological workshop of a translator from geographically and culturally distant languages. The main theme of the work were the cultural determinants of the function of proverbs in building various types of discourse. The multifaceted analysis of Hausa proverbs focused in particular on the penetration of narrative features specific for oral cultures into the genre features of texts developed in the written tradition. This was to demonstrate the ways in which traditional elements of the Hausa culture function today in their linguistic dimension. Analyzing the use of Hausa proverbs in various contexts allowed to observe their roles in creating the Hausa linguistic view of the world and the functioning of these linguistic units in various types of spoken and written texts. In the third chapter, an analysis of Hausa proverbs on the communicative and situational level as elements of colloquial speech was conducted. The place of proverbs in the Hausa language norm was described (section 3.1). Then, there are presented examples of the use of proverbs in various functions in colloquial language, radio and films (section 3.2) and the results of research carried out on the material of oral and literary texts using the traditional narrative strategy (the constant element of which are Hausa proverbs) (section 3.3). The fourth chapter is devoted to the study of Hausa proverbs on the textual-discursive plane. Section 4.1 demonstrates how the cognitive foundations of speaking in Hausa culture and language are translated into discursive features of language. In reference to functioning of Hausa proverbs, three types of discourse characterised by a significant degree of differentiation were presented. Their role in the political discourse (section 4.2) was discussed the most, mainly in relation to material in the form of samples of press articles in Hausa. Section 4.3 discussed the role of proverbs in religious discourse, with particular reference to statements by religious leaders which contain teachings and to j religious / political poetry. Examples of the use of proverbs in the scientific discourse (section 4.4) were collected in the course of collecting materials for this work. This way of using proverbs, specific for the Hausa culture, served as an illustration of the application of different norms in various areas of human activity in particular communities belonging to different cultural circles. The work contributes to research on linguistic indicators of cultural distance and culturally conditioned discourse. The analysis of the meaning of proverbs allowed to extract a list of culture key words which are important for understanding the content formulated in Hausa language including signals in the form of proverbs. The analysis of the proverbs use in various types of texts shows – apart from numerous similarities – significant differences in the discursive practices in Hausa language as contrasted to the way of narration specific to European languages. The final conclusions of the research carried out within the doctoral project are presented at the end of the dissertation. The appendix is a glossary of Hausa proverbs. It has a unique system of thematic categories to which keywords are assigned, allowing for the identification of proverbs by the elements if their contents. The glossary includes examples of Hausa proverbs with their Polish translation equivalents. Whenever possible, these are Polish proverbs taken from the available collections. The proposed Polish translations were obtained by applying the proverb comparison methods described in this dissertation.