Powództwo zbiorowe jako instrument ochrony akcjonariuszy spółek publicznych

Instytucja powództw zbiorowych została wprowadzona do polskiego porządku prawnego w 2010 r. Nie jest to rozwiązanie nowatorskie – krajową regulację przyjęto po analizie obcych instrumentów procesowych zbiorowego dochodzenia roszczeń. Dotychczas w polskim piśmiennictwie uwaga koncentrowała się na proceduralnym wymiarze postępowań grupowych. Zasadniczym celem pracy jest natomiast zwrócenie uwagi na wymiar materialnoprawny powództw zbiorowych w prawie spółek i prawie rynku kapitałowego przez dokonanie oceny istniejących de lege lata w Polsce możliwości wnoszenia powództw zbiorowych przez akcjonariuszy spółek publicznych, spójności tej instytucji z założeniami ładu korporacyjnego spółek publicznych oraz przydatności tego narzędzia w praktyce. W rozdziale I zostały przedstawione polski i obce modele normatywne postępowań grupowych. W pierwszej kolejności zdefiniowano pojęcie postępowania grupowego oraz umiejscowiono tę instytucję na tle innych instrumentów zbiorowej ochrony prawnej. Następnie dokonano przeglądu wybranych rozwiązań zagranicznych w zakresie procesowych instrumentów zbiorowego dochodzenia roszczeń oraz przeanalizowano polską ustawę z 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Zaprezentowano rozwiązania przyjęte w USA oraz w wiodących porządkach europejskich – Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji. Przedstawiono także wybrane zagadnienia polskiej ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, istotne z punktu widzenia obszaru badawczego pracy, oraz wyniki badań empirycznych, ilustrujące dotychczasową praktykę stosowania rodzimej regulacji. Rozdział II jest poświęcony powództwom zbiorowym jako instytucji corporate governance spółek publicznych. Poddano analizie mechanizmy sądowej ochrony praw akcjonariuszy oraz dokonano podziału powództw grupowych inwestorów. Wyjaśnione zostało pojęcie spółki publicznej w zakresie niezbędnym dla potrzeb niniejszego opracowania. Zwrócono uwagę na to, że występująca w danym państwie struktura akcjonariatu, dominujący sposób finansowania publicznych spółek akcyjnych oraz charakterystyka rynku kapitałowego determinują właściwy dobór mechanizmów corporate governance. Krótko przedstawiono dwa systemy ładu korporacyjnego – „otwarty” (outsider system), do którego należą m.in. USA i Wielka Brytania, oraz „zamknięty” (insider system), charakterystyczny m.in. dla Niemiec i Polski. W dalszej kolejności omówiono pokrótce istniejące możliwości ochrony sądowej praw akcjonariuszy w spółkach publicznych. W końcowej części rozdziału II zaprezentowany został podział powództw grupowych inwestorów w oparciu o kryterium przedmiotowe i podmiotowe. Prezentacja problematyki odpowiedzialności cywilnoprawnej w spółkach kapitałowych pozwoliła na pogłębioną analizę powództw grupowych akcjonariuszy spółek publicznych w wybranych państwach, zarówno kontynentalnego kręgu prawnego, jak i common law. W rozdziale III przedstawiono problematykę wykorzystania instytucji powództw zbiorowych w wybranych porządkach prawa spółek i rynku kapitałowego oraz skonfrontowano model normatywny z praktyką stosowania prawa w oparciu o przykłady z zagranicznego obrotu. Poświęcenie uwagi wyłącznie polskiemu prawu i prezentacja tylko rodzimych przypadków, które mogą powodować odpowiedzialność wobec inwestorów, byłyby dalece niewystarczające. Skutki naruszenia prawa rynku kapitałowego nie zamykają się bowiem w granicach terytorialnych jednego państwa. Istnieje możliwość uczestniczenia w obrocie papierami wartościowymi w różnych miejscach na świecie praktycznie przez całą dobę, a na kurs akcji danej spółki może wpływać jednocześnie wiele czynników, w tym także same pozwy zbiorowe. Dlatego konieczna była analiza powództw grupowych w systemie ładu korporacyjnego spółek publicznych na przykładzie Stanów Zjednoczonych jako rozwiniętego systemu rynku kapitałowego, w którym od dawna funkcjonują powództwa grupowe inwestorów (securities class action). Zbadano też system niemiecki – kraju o zbliżonej do polskiej dominującej strukturze własności w spółkach publicznych, gdzie w 2005 r. wprowadzono mechanizm zbiorowego dochodzenia roszczeń inwestorów (Kapitalanleger Musterverfahrensgesetz), który stał się w pewnym stopniu inspiracją dla polskiego ustawodawcy. Uwagi komparatystyczne obejmują również Francję, gdzie inwestorzy nie mogą wnieść powództwa zbiorowego, co wywołuje określone konsekwencje i może stanowić istotny punkt odniesienia w dyskusji o dochodzeniu przez akcjonariuszy roszczeń w postępowaniach zbiorowych. Zaprezentowane zostały też, w ramach studium przypadków, sprawy z udziałem spółek amerykańskich, niemieckich i francuskich, w których poszkodowani masowo akcjonariusze domagali się kompensacji. Rozdział IV dotyczy problematyki pozwów grupowych inwestorów w Polsce i służy ukazaniu perspektyw funkcjonowania instytucji powództw zbiorowych akcjonariuszy w prawie polskim. Ta część rozważań złożona jest z dwóch płaszczyzn badawczych – dogmatycznej oraz empirycznej. Zaprezentowane zostały wybrane materialnoprawne podstawy roszczeń akcjonariuszy. Istotnym instrumentem ochrony sądowej udziałowców spółek publicznych jest możliwość dochodzenia odszkodowania w związku z niedopełnieniem obowiązków informacyjnych. W odniesieniu do tego rodzaju roszczeń została dokonana analiza dwóch kluczowych przesłanek odpowiedzialności – szkody oraz związku przyczynowego. Rozważania dotyczące indemnizacji szkód doznanych na skutek naruszeń prawa rynku kapitałowego koncentrują się zasadniczo wokół trzech kwestii. Po pierwsze – momentu poniesienia szkody (chwila dokonania transakcji czy zmiany kursu papierów wartościowych) i ustalenia jej wysokości. Po drugie – przyczynowości „transakcyjnej” i „cenowej” oraz możliwości stosowania ułatwień dowodowych w tym zakresie. Po trzecie – sposobu naprawienia szkody (restytucja naturalna czy odszkodowanie pieniężne), a także chwili ustalenia wysokości odszkodowania. Powyższe rozważania teoretyczne poparte zostały przykładami z praktyki orzeczniczej w sprawach dotyczących szeroko rozumianego nabywania lub zbywania papierów wartościowych. Następnie zaprezentowano wybrane stany faktyczne, które mogłyby stanowić podstawę pozwów zbiorowych inwestorów o odszkodowanie.

A collective (group) action was introduced in Poland in 2010 as an instrument inspired by some foreign legal institutions, however not being a copy of them. For the time being, all Polish law scientist have concentrated only on procedural aspects of a collective (group) action. The doctorate focuses on material (i.e. not procedural) dimension of the aforementioned action. The main focus is put on contemporary possibilities for public companies’ stockholders to file a collective (group) action in Poland, on how this institution corresponds with public companies’ corporate governance system as well as on a question whether this tool is a practical one. The methods used during the research were dogmatic and comparative, complimented by an empirical method. The first chapter presents Polish and selected foreign legal models of a collective (group) action. The collective (group) procedure is a civil claim usually filed by a lead plaintiff, a single person, on behalf of herself and others injured by an act or omission committed by the same party responsible for damage. The members of the group, as well as justice system have an interest in cumulating claims in one legal action because it is faster, more effective and prevents from ruling differently in similar cases. Consequently, in the first chapter crucial procedural conditions (considerations) of collective action filed by public companies’ stockholders are indentified. The second chapter is devoted to a group action as a public companies’ corporate governance tool. All types of legal actions available to shareholders were generally presented (including, inter alia, actio pro socio [a derivative suit] and an action challenging decisions of shareholders’ general assembly). It has been concluded that a collective (group) action enables injured stockholders to demand compensation and that the analyzed institution corresponds with public companies’ corporate governance system. However, some important factors limit a practical availability of a collective (group) action to public companies’ stockholders. One of those factors is a rule of a company’s separate personality, and the other one is a rule limiting indemnisation only to those directly injured. Consequently, the aforementioned factors determine who – a company (acting by its organs or represented exceptionally by its shareholders) or a stockholder (on his own behalf) can demand compensation. The analysis of contemporary possibilities for public companies’ stockholders to file a collective (group) action in Poland and an answer to a question whether this tool is a practical one, required a closer research on material dimension of this action. An efficiency of the analyzed institution depends not only on an existence of procedural tool but equally on the conditions arising out of material law. The existing possibilities of injured investors’ legal protection were presented by using an example of the most common situation – i.e. violation of capital market regulations. It is worth mentioning that in the USA, where securities class action (a type of group action filed by public companies’ stockholders) is the oldest and most developed tool protecting injured shareholders, the capital market regulations were introduced simultaneously with procedural rule concerning class action. This is one of the reasons why in chapter three a comparative perspective of material basis for investors’ claims is presented. Apart from American regulations, also German and French ones are discussed. In Germany there is a structure of ownership (investors’ demography) similar to Polish one and a German lawmaker adopted 10 years ago a procedural tool dedicated to injured stockholders, not having provided them however, with appropriate basis for claims. In France, in turn, there is neither procedural regulation of group action nor material regulation enabling injured investors to obtain an effective compensation. The theoretical analysis of American, German and French law (limited by the scope of interest in this doctorate) was supplemented by an empirical research and a presentation of selected representative cases. The conclusion drawn is that a collective (group) action filed by public companies’ stockholders is a practical tool. The last part, chapter four, contains an analysis of contemporary possibilities for public companies’ investors to file a group action in Poland. There are relatively numerous examples of violation of Polish capital market regulations that affect shareholders. However, an empirical research proves there has been no collective action filed by injured stockholders in Poland, so far, although a procedural tool is available since 2010. The reasons of this situation were examined and a conclusion drawn is as follows. Prima facie Polish material law ensures a wide protection of injured investors because (contrary to the American and German regulations) not only active, but also passive and potential investors are entitled to claim compensation. Also a violator’s state of mind (negligence, gross negligence or intentional fault) is legally presumed. Those solutions do not guarantee an effective legal protection for injured public companies’ shareholders. On one hand, there is no presumption of law concerning causal nexus between the injuring event and a damage incurred, although such solutions are adopted to some extent in the USA and in Germany. It is therefore necessary for an injured shareholders to prove under Polish law that a causal nexus exists, which is extremely difficult, taking into consideration the dynamism of the stock market. On the other hand, no presumption of law indicates how to calculate a damage incurred, so an injured investor is supposed to claim compensation counted over a period of undefined time, because a Polish lawmaker (contrary to an American and a German one) has not foreseen any method in this respect. Those imperfections of Polish regulations constitute serious obstacles in effective legal protection of injured public companies’ stockholders in Poland.