Partycypacja polityczna a wykluczenie społeczne. Ujęcie problemu we współczesnej filozofii polityki

Rozprawa doktorska podejmuje problem ubóstwa i wykluczenia społecznego z perspektywy filozofii polityki. „Wykluczenie społeczne” to termin stosowany współcześnie w naukach społecznych dla poszerzenia zakresu badań nad ubóstwem o dodatkowe, jakościowe wymiary. Przyjęcie tego terminu pozwala nam na przedstawienie tezy pracy, według której wykluczeniu społecznemu towarzyszy wykluczenie polityczne, a uprzedmiotowienie dokonywane w ramach polityk socjalnych wiąże się z uprzedmiotowieniem politycznym osób doświadczających ubóstwa. Stawiając sobie za cel rozwiązanie na poziomie filozoficznym problemu wykluczenia społecznego, biedy, bezdomności, należy zatem wysunąć postulat partycypacji politycznej. Wykluczenie społeczne i partycypację polityczną we współczesnej filozofii polityki rozpatruję posługując się koncepcjami dwojga współczesnych filozofów francuskich, reprezentantów jednego pokolenia, ale dwóch diametralnie różnych obozów – Chantal Delsol i Jacques’a Rancière’a. Delsol jest myślicielką katolicką i konserwatywną, otwarcie nawiązuje do tradycji republikańskiej. Rancière wywodzi się z tradycji marksizmu i może być zaliczony do tzw. French Theory. Rozdział pierwszy i drugi przedstawiają koncepcje wykluczenia społecznego z perspektywy partycypacji politycznej u dwojga filozofów: w rozdziale pierwszym – Jacques’a Rancière’a, w rozdziale drugim – Chantal Delsol. Oba rozdziały zostały zbudowane według schematu: (1) rekonstrukcja problemu wykluczenia społecznego i jego przyczyn tak, jak postrzegają je filozofowie, (2) warunki ustanowienia indywidualnej podmiotowości politycznej, (3) warunki ustanowienia zbiorowego podmiotu politycznego. Rancière przedstawia obszerną genealogię wykluczenia w filozofii polityki, którą wiąże z tym, że filozofia odrzuciła polemiczny, anarchiczny pierwiastek demokracji i polityki. Indywidualna podmiotowość polityczna konstruuje się jednak według niego właśnie na paradoksalnej i sprzecznej sytuacji jednoczesnego przysługiwania i nieprzysługiwania praw. Równie paradoksalne istnienie cechuje lud, demos, wykluczonych, którzy są właściwym podmiotem politycznym. Delsol wywodzi natomiast współczesne wykluczenie ubogich z jednej strony z ideologii anty-populizmu, z drugiej zaś – z egalitaryzmu. Odpowiedzią na wykluczenie jest państwo zbudowane na ideach praw człowieka i ludzkiej godności, które to gwarantuje zaistnienie podmiotu politycznego. Właściwym politycznym podmiotem zbiorowym jest zaś dla niej społeczeństwo obywatelskie, stąd poświęca wiele uwagi budowaniu więzi i relacji między wykluczonymi a resztą społeczeństwa. W trzecim rozdziale zestawiam ze sobą wyniki wcześniejszych analiz. Przeprowadzona w nim argumentacja ma charakter autorski. Ważnym punktem wspólnym okazuje się koncepcja praw człowieka, której broni zarówno Delsol jak i Rancière. Oboje prowadzą ku nieliberalnej interpretacji praw człowieka, zgodnie z którą prawa te poprzez swoją niepodzielność stawiają na równi prawa polityczne i prawa społeczne. Ze względu na różną ontologię podmiotu politycznego filozofowie dochodzą jednak do różnych rozwiązań. Delsol udaje się uzasadnić w ramach proponowanego systemu pewien zakres polityki społecznej wyznaczony zasadą subsydiarności. Charakter owej polityki pozostaje jednak dość paternalistyczny. Rancière dekonstruując podmiot polityczny postuluje natomiast radykalnie partycypacyjny model polityki. Uzasadnienie państwa opiekuńczego jest jednak w ramach takiego systemu znacznie trudniejsze. Drugim ważnym motywem jest symboliczne wykluczenie osób doświadczających ubóstwa. W logocentrycznym paradygmacie demokracji, w którym właściwą władzą polityczną jest głos i uczestnictwo w kształtowaniu opinii publicznej, owo symboliczne wykluczenie jest szczególnie dotkliwe. Rzetelna analiza zasad politycznej mowy – z jednej – i sytuacji osób wykluczonych – z drugiej strony – pozwala obronić ich głos a nawet wykazać, że postulat rzeczywistej, powszechnej partycypacji politycznej przeciwdziała zagrożeniu populizmem.

T. The doctoral thesis explores question of poverty and social exclusion from the perspective of political philosophy. “Social exclusion” is a term that is currently used in social sciences in order to broaden the scope of research on poverty, by including new, qualitative dimensions. This notion allows us to argue that social exclusion is followed by political exclusion and objectification done by social policies is connected to political objectification of people experiencing poverty. If we aim at solving the problem of social exclusion, poverty and homelessness, we should take into account the postulate of political participation. I analyze social exclusion and political participation in contemporary political philosophy using concepts of two French philosophers, who represent same generation but completely opposite political sides : Chantal Delsol and Jacques Rancière. Delsol is a catholic and conservative philosopher who refers often to republican tradition. Rancière stems from Marxist tradition and can be included in so called “French Theory”. First and second chapters present concepts of two philosophers: first one is devoted to Rancière, second – to Delsol. Both chapters are constructed following the same scheme : (1) reconstruction of the problem of social exclusion and its causes as perceived by two philosophers, (2) conditions of constituting an individual political subject, (3) conditions of constituting a group political subject. Rancière presents vast genealogy of exclusion in political philosophy, which he connects with the fact that philosophy has rejected the polemic, anarchic element of democracy and politics. According to him individual political subjectivity is constructed on paradoxical and contradictory situation of simultaneous entitlement and refusal of rights. Equally paradoxical ontology applies to “people”, demos, the excluded, who are the proper political subject. On the other hand, Delsol derives contemporary exclusion of the poor from anti-populist ideologies and from egalitarianism. According to her, the problem of exclusion can only be solved in a state based on Human Rights and idea of human dignity. She points also at civil society as a political subject and hence she widely develops the concepts of solidarity and relations between the excluded and the rest of the society. In the third chapter I compare the results of previous analysis. It includes original argumentation. Human Rights appear to be an important common notion that is defended by both : Delsol and Rancière. They both propose a non-liberal interpretation of Human Rights, according to which they put social and political rights on equal footing. However, due to different ontology of political subject, philosophers reach different conclusions. Delsol succeeds in justifying social policy in the limits drawn by the principle of subsidiarity. Yet, the characteristics of this policy remain quite paternalistic. Rancière deconstructs political subject which allows him to model radically participative politics, but justification of welfare state appears in his concepts more challenging. Another important trait is symbolic exclusion of people experiencing poverty. This symbolic exclusion is especially harmful in logocentric paradigm of democracy, where the proper political power consists of having a voice and participating in shaping of public opinion. Honest analysis of the rules of political speech and social exclusion allows us to defend the voice of the poor and prevent the dangers of populism.