Ideologiczna rekonstrukcja miasta Gdańska w latach 1945-1954

Prezentowana praca porusza historyczny już temat odbudowy Gdańska w latach 1945-1954, który – podobnie jak wiele miast Polski i Europy – uległ nieomal całkowitemu zniszczeniu. Szacuje się, iż tkanka Głównego Miasta została niszczona niemal w 90%. Jak wiadomo po II Wojnie Światowej Gdańsk w ramach Ziem Odzyskanych wrócił do Polski. Jednak miał on zupełnie inny status niż podobnie mu miasta, takie jak Szczecin czy Wrocław. Był, bowiem przez większą część swojej historii włączony do organizmu Rzeczpospolitej, a więc śladów tej łączności było stosunkowo bardzo dużo. Zatem Gdańsk po rekonstrukcji stawał się elementem legitymizującym władzę Polski nad nowymi ziemiami. Tak opowiedziana historia ideologicznie uwiarygodniała polską zwierzchność nad Ziemiami Odzyskanymi. Jednak i w tym wypadku proces odbudowy obfitował w rozliczne dyskusje i ideologiczne polemiki. Cześć środowiska związanego z architektami oraz decydentami negowała konieczność odbudowy miasta, jako nie polskiego, część postulowała odbudowę zgodną z socjalistycznymi standardami, o formie, podobnej do socrealistycznej Nowej Huty. Miasto miało powstać zupełnie w innym miejscu, zaś ruiny pro memoriam miały zostać zabezpieczone. Wreszcie środowisko związane z Janem Zachwatowiczem oraz Władysławem Czernym przeforsowało historyczną rekonstrukcję miasta na starej siatce ulic, wykorzystując nowoczesny sposób budowy, a jednocześnie odtwarzając historyczne fasady. Miasto zbudowano, jako robotnicze osiedle: socjalistyczne – w formie, a w treści – narodowe. Celem uwiarygodnienia polskości Gdańska fasady zaopatrzono w malunki oraz rzeźby przedstawiające polską historię, – które jednak nigdy historycznie tam nie były umieszczone. Przesuwano osie ulic tak, aby podkreślić związane z Polską zabytki, takie jak Kaplica Królewska; wreszcie rekonstruowano w kamienicach polskie podcienia, tak obce hanzeatyckiemu miastu. Gdańsk odtworzono niczym teatralne przedstawienie o polskości miasta. Praca analizuje te wydarzenia pod kątem pojęcia ideologii oraz jej wpływu na przestrzeń. Analiza opiera się na listach i wspomnieniach z epoki, artykułach prasowych oraz literaturze przedmiotu.

The presented work touches on the historical topic of the reconstruction of Gdansk in 1945-1954, which – like many Polish and European cities – was almost completely destroyed. It is estimated that the tissue of the Main City was destroyed in almost 90%. As we know, after World War II, Gdansk returned to Poland, as part of the Regained Lands (in Polish: Ziemie Odzyskane – Recovered Territories). However, it had a completely different status than cities like Szczecin or Wroclaw. For most of its history, it was included in the organism of the Republic of Poland, so there were relatively many traces of this connection. Thus, after reconstruction, Gdansk became an element legitimizing the Polish authorities over the new lands. History told in this way ideologically authenticates Polish sovereignty over the Recovered Territories. However, in this case too, the reconstruction process abounded in numerous discussions and ideological polemics. Part of the environment associated with architects and decision-makers negated the need to rebuild the city as non-Polish, some postulated reconstruction in accordance with socialist standards, with a similar form to socrealistic Nowa Huta. The city was to be built in a completely different place and the pro memoriam ruins were to be secured. Finally, the environment associated with Jan Zachwatowicz and Władysław Czerny pushed through the historical reconstruction of the city on the old street grid, using a modern way of construction, while recreating the historical facades. The city was built as a socialist workers' settlement – in form, but in content – national. In order to authenticate Gdansk's Polishness, the facades were equipped with paintings and sculptures depicting Polish history – which, however, were never historically placed there. The street axes were moved to emphasize monuments related to Poland, such as the Royal Chapel; finally, Polish arcades were reconstructed in tenements, which is so foreign to the Hanseatic city. Gdansk was recreated like a theatrical performance about the city's Polishness. This work analyzes these events in terms of the concept of ideology and its impact on space. The analysis is based on letters from this era, memories, press articles and literature on the subject.