Tytuł do powszechnego ubezpieczenia społecznego jako konstrukcja podmiotowego prawa do zabezpieczenia społecznego

W rozprawie przeprowadzono wywód polegający na porównaniu obecnego kształtu polskiego systemu ubezpieczenia społecznego w zakresie obejmowania ubezpieczeniami z modelem teoretycznym, którego ramy funkcjonowania wynikają z przepisów Konstytucji RP. Przeprowadzenie takich rozważań miało na celu nie tylko dokonanie analizy prawnej, ale przede wszystkim zweryfikowanie hipotezy, że za niską ocenę systemu ubezpieczeń społecznych przez dużą część społeczeństwa odpowiada nieprawidłowe prawo, które w niesatysfakcjonującym stopniu realizuje konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego. Niska ocena systemu przejawia się w powszechnej świadomości choćby w stwierdzeniach, że co miesiąc „płaci się ZUS”, a nie „składki na własne ubezpieczenia społeczne”. Całość pracy została podzielona na dwie główne części. Pierwsza stanowi refleksję nad treścią prawa do zabezpieczenia społecznego oraz elementami ubezpieczenia społecznego jako konstrukcji prawnej. Dotychczas twierdzono, że legislator może określić, kogo chce objąć ubezpieczeniami (nadać tytuł ubezpieczeniowy), a kogo nie, ponieważ to prawodawca tworzy wspólnoty ryzyka. Jednak wywód udowadnia, że zakres podmiotowy został określony jednoznacznie w przepisie konstytucyjnym. Innymi słowy obywatel, który wykaże, że znajduje się we wspólnocie ryzyka może żądać nadania tytułu ubezpieczeniowego. Oznacza to, że przynależność do wspólnoty ryzyka nie jest zależna od decyzji legislatora, ale jest zjawiskiem niezależnym, które polega na braku możliwości zaspokojenia potrzeb podstawowych ze względu na skutki niezdolności do pracy. Z tego powodu wykonywanie umowy o dzieło czy sprzedaż licencji do utworu przez jego twórcę również powinna generować tytuł ubezpieczeniowy. Poza tym udało się dokonać rewizji poglądów dotyczących najważniejszych elementów ubezpieczenia społecznego. W ten sposób ustalono relacje między składką, ryzykiem i świadczeniem, w nowy sposób definiując podstawowe pojęcie dla ubezpieczeń – zasadę socjalną. W drugiej część pracy porównano obecne rozwiązania prawne z modelem określonym w pierwszej części. Wśród najważniejszych spostrzeżeń tej części pracy można wymienić twierdzenie, że wbrew aktualnej praktyce, ZUS kontrolując prawidłowość zgłaszania tytułów ubezpieczeniowych nie może kwestionować stosunków podstawowych (stosunku pracy, stosunku zlecenia itd.). Jeżeli ten organ zauważy próbę obejścia prawa, powinien wystąpić o ustalenie treści stosunku prawnego, ale tylko przez odpowiedni sąd (inny niż sąd ubezpieczeń). Konieczność zastosowania takiego rozwiązania wynika przede wszystkim z niewłaściwego pojmowania w Polsce doktryny nowego publicznego zarządzania, co prowadzi do nadużywania sfery władczej. Realizacja postulatu początkowo znaczne zwiększy zakres zadań dla judykatury, ale w długiej perspektywie posłuży zwiększeniu jakości i pewności stosowania prawa, co przełoży się na budowanie zaufania obywateli do systemu. W pracy omówiono także zasady kolizji kilku tytułów ubezpieczeniowych oraz kolizji powszechnego systemu ubezpieczeń z innymi systemami (polskimi i zagranicznymi). Stwierdzono, że w zakresie kumulacji kilku tytułów ubezpieczeniowych niezbędne są pilne zmiany w prawie. Przeprowadzenie opisanych rozważań ma znaczenie w kontekście dwóch wyzwań, przed którymi stoi system. Po pierwsze polskie społeczeństwo starzeje się najszybciej w Europie. Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego w 2050 roku osób w wieku produkcyjnym będzie o ponad 8 milionów mniej niż obecnie, co stanowi ubytek o 1/3. Drugie zagrożenie jest powiązane z członkostwem Polski w EOG. Do czasu wejścia do Unii Europejskiej publiczny system ubezpieczeń, dzięki monopolowi państwa nie miał żadnej konkurencji. Jednak od tego momentu, dzięki stosowaniu zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, obywatele zyskali pewną możliwość wyboru preferowanego ustawodawstwa. System ubezpieczenia społecznego w Polsce jest zagrożony bankructwem, które nie będzie jednak polegało na nagłym wstrzymaniu wypłaty świadczeń, ale na stopniowym i konsekwentnym jego wygaszaniu poprzez zastępowanie składek podatkami, co doprowadzi do redukcji zobowiązań wobec przyszłych beneficjentów. Ten proces już się rozpoczął. W 1999 r. obniżono opłacalność ubezpieczenia dla młodszego pokolenia, a przy okazji dozwolono na wyrzucanie młodych osób poza system przez nadużywanie kontraktów cywilnych. Takich działań władzy nie można uznać za skuteczną naprawę systemu, ponieważ nie służą realizacji prawa do zabezpieczenia społecznego ale interesom fiskalnym państwa. Bez rozważenia i wprowadzenia zmian opisanych w dysertacji, które odnoszą się do tworzenia i funkcjonowania tytułów ubezpieczeniowych, ocieplanie wizerunku ZUS będzie miało małe znaczenie i nie będzie budowało prawdziwego poparcia dla systemu, które jest niezbędne dla stawienia czoła istniejącym zagrożeniom.

A common social insurance title as a construction of subjective right to social security (an abstract of Tomasz Lasocki’s dissertation, tutored by prof. Inetta Jędrasik-Jankowska) The dissertation performs a research, which compares the current form of the Polish social security system in terms of embracing with the theoretical model, which legal framework comes directly form Constitution’s provisions. The aim of such reflections was to analyze not only the law, but above all, to verify the claim that an incorrect implementation of constitutional’s right to social security in law is responsible for a low assessment of the social security system among a large part of the population. It reflects in common consciousness even in such a statement: “we monthly pay for Social Insurance Institution (ZUS)” and not for “our own social insurance”. The whole dissertation was divided into two main parts. The first is a reflection on the content of the right to social security and on social insurance as a legal construction that provides the right. Until now it was claimed that the legislator has an entitlement to choose those whom he wants to cover with social insurance (give an insurance title), and whom not to give, because the legislator is the one who is creating a risk community. However it was proven in the dissertation that the subjective scope is specified explicitly in constitutional provision. In other words a citizen, who can demonstrate that he or she belongs to a risk community, can demand an insurance title. This means that the social risk community membership is not a matter of legislative decision, but it is an independent phenomenon, which can be defined as a lack of the fulfill of basic needs due to incapacity to work. This a reason why a contract of specific work and a license sale contact by the artist himself should also generate an insurance title. Besides that a successful revision of doctrine’s views on most important components of social insurance was made in the dissertation. The revision contains a new establishment of the relation between contribution, insured event and benefit, which leads to a redefinition of social insurance’s basic institution – the social rule. The second part of the dissertation compares an actual legal state on insurance title with theoretical model described in first part. One of the most important statements in this part of dissertation is that during ZUS’s control of insurance title declared by a contributions payer it cannot question basic relationship such as employment, mandate etc. Those relationships are substratum for a title, not a part of it, so ZUS’s entitlement to control a title does not include it. If the authority would notice a circumvention of the law, it may demand from a competent court (different than court of social insurance) a fixation of substance of the relationship. The necessity of conducting such a measure is crucial due to an misapplication of the new public governance doctrine in Polish law, which often leads to abuse of power by authorities. Implementation of the postulate will mean a significant increase of the amount of tasks for the judiciary, but in the long run it will also increase the quality and certainty of the law, which will result in improving the system’s public confidence. The dissertation analyses also the rules of collision of more than one common insurance title and a collision with other Polish and foreign social security systems. It was found that in field of accumulation of several insurance titles some urgent changes in the law are required. The research made in the dissertation may be very useful in the context of two great challenges for the system in following years. The first fact is that Polish society is ageing most rapidly among European states. According to data from the Central Statistical Office (GUS) in 2050 people of working age will be more than 8 million less than it is now, which is a loss of 1/3. The other threat is related with Polish membership in EEA. Until the entry into the European Union, thanks to the state’s monopoly public insurance system had no competition. However, since that time, through the application of the rules on coordination of social security systems, citizens have gained a some possibilities to choose their preferred legislation. Social security system in Poland is threatened with bankruptcy, which will not mean a sudden suspension of benefit payments, but it will be extinguishing gradually and consistently by replacing contributions by tax, which leads to a reduction in liabilities of the insurance found to future beneficiaries. This process has already began. In 1999 old-age insurance profitability for a younger generation was significantly decreased. Those major system changes also permitted employers to throw young people out of the system by the abuse of civil contracts. Using such measures by the government cannot be considered as an effective repair of the system because it does not implement the right to social security but fiscal interests of the state. Without considering and providing changes described in the dissertation which relate to creating and functioning of a common social insurance title improving ZUS’s image will have only a little meaning and will not build a real acceptation for the system, which is needed to face the threats.