Herezja Judasza. Kreacje zdrajcy w bułgarskich parafrazach biblijnych (XX wiek i początek XXI wieku)

Rozprawa stanowi próbę refleksji nad miejscem tradycji chrześcijańskiej w nowoczesnej i ponowoczesnej literaturze bułgarskiej z punktu widzenia badań historii idei. Przedmiotem badań są literackie parafrazy biblijne ewangelijnego wątki Judasz z XX i początku XXI wieku, pojmowane jako świadectwo poszukiwań światopoglądowych epoki. Strategię interpretacyjną wyznacza relacja do pierwowzoru, a zatem stosunek do narracji konstytuującej chrześcijański system znaczeniowy (kanon), który w przypadku nowoczesnego Bułgara stanowi istotny składnik jego kulturowej tożsamości. W tym świetle analizowane teksty mają charakter apokryfów, funkcjonujących wszakże w odmiennej w porównaniu z odpowiednikami wczesnochrześcijańskimi sytuacji komunikacyjnej. Perspektywę hermeneutyczną nadają trzy konkurujących ze sobą na gruncie europejskim, traktowane jako swoiste paradygmaty poznawcze (czy typy idealne), systemy światopoglądowe: judeochrześcijański, gnostycki (ezoteryczny) i racjonalistyczny (oświeceniowy). Występujące w literaturze bułgarskiej zmienne funkcjonalizacje obrazu apostoła-zdrajcy okazują się swoistym kluczem, pozwalającym uchwycić kierunek następujących przemian kulturowych. W efekcie autorskie parafrazy wątków związanych z Judaszem odsłaniają aksjologiczne poszukiwania pisarzy bułgarskich, ich podatność na intelektualne i religijne mody o fundamentalnych znaczeniu dla bułgarskiej drogi do modernitas. W tym sensie „przypadek bułgarski” stanowi jedynie wymowny przykład szerszych tendencji. Unaocznia nie tylko lokalną specyfikę zjawiska, ale również powiązane z nim procesy charakterystyczne dla wędrówki idei w kulturze i myśli religijnej Zachodu.

The dissertation is an attempt in reflection on the place of the Christian tradition in the modern and postmodern Bulgarian literature from the point of view of the history of ideas. The object of the research is literary paraphrases of the evangelical history of Judas from the 20th and early 21st century, which are perceived as evidence of philosophical exploration of the epoch. The interpretative strategy is determined by the relation to the original, and thus by the approach to the narrative which constitutes the Christian system of meaning (the canon), which is an important component of the cultural identity of the modern Bulgarian. In this light, the texts become apocrypha, functioning, however, in a different, in comparison to their early Christian equivalent, communicative situation. The hermeneutic perspective is defined by the three, considered as epistemological paradigms (or ideal types), worldview systems competing in Europe: the Judeo-Christian, Gnostic (Esoteric), and rationalistic (the Enlightenment) one. The Bulgarian functionalizations of the Judas image are treated as a key for fundamental cultural changes. Therefore, authors’ paraphrases about God’s traitor show axiological experiments of Bulgarian writers as well as their susceptibility to intellectual and religious trends of fundamental importance to the Bulgarian road to modernitas. In this sense, “the Bulgarian case” is only an example for phenomena of universal dimensions. It shows not only its local characteristics, but also the related processes which are specific to the migration of ideas in the culture and the religious thought of the West.