Uniwersalizm filozofii politycznej Marthy C. Nussbaum

Uniwersalizm filozofii politycznej Marthy C. Nussbaum (streszczenie) Rozprawa Uniwersalizm filozofii politycznej Marthy C. Nussbaum analizuje podstawy poglądu o powszechnym zasięgu postulatów teorii zdolności, będącej trzonem nussbaumowskiego myślenia o wspólnocie politycznej. Czyni to w oparciu o przekonanie, że arystotelesowskie inspiracje stanowią kluczowy czynnik kształtujący strukturę teorii. Obok myśli Arystotelesa, drugim punktem odniesienia dla prowadzonych rozważań jest filozofia moralna Nussbaum. Tworzy ona kontekst dla charakterystyki intuicji i dialogu jako głównych elementów poznawczego zaplecza teorii zdolności. W kontekst ten zostaje wpisana rawlsowska idea konsensu częściowego, do której Nussbaum chętnie się odwołuje. Sama kategoria zdolności odczytana jest jako konstrukt należący do dziedziny myśli politycznej, pełniący funkcję zwornika pomiędzy sferą etyki i antropologii a dziedziną refleksji nad zadaniami i rolą państwa. Poszczególne rozdziały pracy rozpatrują różne aspekty nussbaumowskiego uniwersalizmu. Najpierw przeanalizowany zostaje uniwersalizm obywatelstwa czyli, kosmopolityzm, potem uniwersalizm antropologiczny, następnie polityczny, kulturowy, i wreszcie, uniwersalizm etycznego dialogu i dyskursu wokół praw człowieka. Analiza wybranych tekstów Nussbaum poświęconych kosmopolityzmowi wskazuje na rozumienie stoickiego ideału światowego obywatelstwa w kategoriach moralnych. Ujawniają się w niej również motywy charakterystyczne dla nussbumowskiej filozofii polityki: idea człowieczeństwa, nacisk na edukację obywatelską i uczuciowe aspekty moralności. Następująca potem próba rekonstrukcji uniwersalizmu antropologicznego prowadzi do wniosku, że autorka nie formułuje koncepcji antropologicznej, na której miałyby się opierać jej uniwersalistyczne postulaty polityczne. Wykorzystuje jedynie motywy antropologiczne do sformułowania politycznej idei rozwoju człowieka. Omówiony później uniwersalizm polityczny to pogląd o powszechnych zaletach liberalnego państwa opiekuńczego, którego misją jest przede wszystkim tworzenie obywatelom warunków rozwoju, czyli wychowanie. Zakłada on heterogeniczne, pluralistyczne i funkcjonalne ujęcie ludzkiego dobra, będące nawiązaniem do myśli Arystotelesa i mające wzmacniać aksjologiczną bazę tradycji liberalnej. Pomimo tych antropologicznych i etycznych zbieżności, nussbaumowski uniwersalizm polityczny nie pokrywa się z arystotelesowskimi poglądami na państwo, które pozostają odległe od współczesnego liberalizmu. Kolejnym badanym obszarem jest debata z kulturowym relatywizmem. Autorka odsłania poważne trudności w uzasadnieniu sprzeciwu wobec wykorzystywania najsłabszych, na które natrafia kulturowy relatywizm, rozmywający kategorię krzywdy i otwierający pole do manipulacji moralnymi ocenami. Nussbaum proponuje oderwanie normatywności od tradycji religijnych czy etycznych, oraz bezpośrednie odniesie jej do międzyludzkiego dialogu i spontanicznej intuicji aksjologicznej. Wprowadza termin „uniwersalizm wewnętrzny”, wskazujący na to, że poznawcze zaplecze uniwersalizmu znajduje się „wewnątrz” obszaru wyznaczanego przez intuicję i dialog. Kolejny rozdział bada poznawcze zaplecze uniwersalizmu wewnętrznego. W oparciu o szczegółowe odniesienie do nussbaumowskiej filozofii moralnej, rekonstruuje kategorię etycznej intuicji, utożsamionej z percepcją i uczuciową wrażliwością moralną. Bada też przykłady i odniesienia przybliżające ideę dialogu. Ostatni rozdział ma charakter poszerzonego podsumowania i prezentuje trudności rozważanego stanowiska. Skupia się na problemach z zastosowaniem metody intuicyjnego poznania etycznego do rozważań z zakresu filozofii polityki, opowiada się za niemożnością konsekwentnego oderwania normatywności od tradycji kulturowych, ujawnia podatność uniwersalizmu wewnętrznego na te same zarzuty, które Nussbaum stawia relatywizmowi kulturowemu. Rozważając szczegóły powstania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, ukazuje też iluzoryczność nussbaumowskich nadziei na powszechne aksjologiczne porozumienie. Przeprowadzone badania identyfikują napięcie w poglądach Marthy Nussbaum i ukazują poważne niespójności jej propozycji. Mocno podkreślane przez autorkę nadzieje na międzykulturowe aksjologiczne porozumienie wokół teorii zdolności są związane z ignorowaniem problemu konfliktów społecznych. To z kolei kontrastuje ze szczegółowymi analizami wewnętrznych moralnych konfliktów jednostki, będącymi istotną częścią filozofii moralnej Nussbaum. Śmiałe tezy o kulturowych podobieństwach, które także mają wzmacniać nadzieję na aksjologiczne porozumienie, nie są poparte syntezą z zakresu filozofii kultury. Stąd też przykłady historyczne i odniesienia kulturowe nie układają się w jedną spójną interpretację. Trudne do zlekceważenia są analizy Nussbaum prezentujące słabości tych koncepcji etycznych i politycznych, które nadmiernie bazują na normatywnym relatywizmie. Jednak kiedy autorka prezentuje własne stanowisko, ujawniają się w nim słabości analogiczne do tych, które sama wskazuje u swych przeciwników. Zasługa Nussbaum polega więc raczej w podjęciu i podkreśleniu wagi problematyki aksjologicznych uniwersaliów polityki niż na wypracowaniu rozwiązań, które dawałyby nowe podstawy uniwersalizmu w filozofii politycznej. Słowa kluczowe: uniwersalizm polityczny, liberalizm, arystotelizm, teoria zdolności, konsens częściowy, prawa człowieka, intuicja moralna, dialog, metafizyka

Abstract. The dissertation, “The universalism of Martha C. Nussbaum’s political philosophy”, analyzes the foundations of the universalist claims of the theory of capability, which is at the core of Nussbaum’s thinking about the political community. The work is based on the conviction that Aristotle's inspirations are a key factor shaping the structure of the theory. Alongside Aristotle's thought, the second point of reference for this reflection is the moral philosophy of Martha Nussbaum. The latter creates a context for the characterization of intuition and dialogue as the main elements of the cognitive background of the theory of capability. This context includes Rawls’ idea of partial consensus, to which Nussbaum frequently makes reference. The category of capability itself is taken to be a political science construct that functions as a bridge between the sphere of ethics and anthropology, on the one hand, and reflections on the tasks and role of the state, on the other. The individual chapters of the work deal with various aspects of Nussbaum’s universalism. The dissertation first examines the universalism of citizenship, that is, cosmopolitanism, then anthropological, political, and cultural universalism, and finally, the universalism of ethical dialogue and discourse about human rights. The analysis of selected Nussbaum texts on cosmopolitanism points to a moral understanding of the Stoic ideal of world citizenship. It also highlights themes that are characteristic of Nussbaum’s political philosophy: the idea of humanity, the emphasis on civic education, and the emotional aspects of morality. Next, there is an attempt to reconstruct anthropological universalism; this leads the author to conclude that Nussbaum does not formulate an anthropological theory that can serve as a foundation for her universalistic political views. She makes direct use only of anthropological themes in formulating a political idea of human development. Political universalism, discussed next, is the view that promotes as a universal ideal the liberal welfare state, whose mission is primarily to create conditions for the development, i.e. the education, of its citizens. It assumes a heterogeneous, pluralistic, and functional approach to the human good, which is draws upon Aristotle's thought and is intended to bolster the axiological basis of the liberal tradition. Despite these shared anthropological and ethical notions, Nussbaum’s political universalism is not compatible with Aristotle's views on the state, which are far removed from modern liberalism. Another area investigated is the debate with cultural relativism. Nussbaum shows that cultural relativism encounters serious difficulties in justifying opposition to the exploitation of the weakest, since it blurs the category of harm and opens up the field for the manipulation of moral judgments. She outlines a conception which opts for the detachment of normativity from religious or ethical traditions and favors interpersonal dialogue and 5 spontaneous axiological intuition. She coins the expression “internal universalism”, suggesting that the cognitive background of universalism is found “inside” the area defined by intuition and dialogue. The next chapter examines the cognitive background of internal universalism. By means of a detailed analysis of Nussbaum’s moral philosophy, it reconstructs the category of ethical intuition, identified with perception and emotional moral sensitivity. It also examines examples and references to the idea of dialogue. The last chapter considers the problems with Nussbaum’s position. It focuses on the difficulty of adapting the method of intuitive ethical cognition to the field of political philosophy, argues for the impossibility of a consistent separation of normativity from cultural traditions, and demonstrates the susceptibility of internal universalism to the same accusations that Nussbaum levels against cultural relativism. Reflecting on the details of the creation of the Universal Declaration of Human Rights, it also points out the illusory nature of Nussbaum’s hopes for universal axiological understanding. The investigations carried out in the dissertation identify tensions in Martha Nussbaum’s views and reveal serious inconsistencies in her proposals. Her firmly presented hopes for intercultural axiological understanding on the basis of the theory of capability involve overlooking the problem of social conflict. This in turn contrasts with her detailed analyses of an individual's internal moral conflicts, an essential part of Nussbaum’s moral philosophy. Her bold theses about cultural similarities, which are also intended to bolster hopes for axiological understanding, are not supported by arguments derived from the philosophy of culture. Thus, historical examples and cultural references do not yield one coherent theory. Nussbaum does offer valuable observations about the weaknesses of ethical and political concepts that are excessively based on normative relativism. Her own position, however, turns out to possess weaknesses analogous to those she criticizes in her opponents. Keywords: political universalism, liberalism, arystotelianism, capability approach, overlapping consensus, human rights, moral intuition, dialogue, metaphysics