Badania fokusowe jako laboratorium wiedzy o społeczeństwie. Analiza konwersacji i dyskursu na przykładzie zogniskowanego wywiadu grupowego

Zogniskowany wywiad grupowy jest jakościową metodą zbierania danych, jaką wykorzystuje się w naukach społecznych. Odbywa się w formie rozmowy, w której uczestniczy kilku respondentów i kierujący interakcją. Przeprowadzony jest na wybrany i sformułowany przez badacza temat lub kilka ściśle związanych ze sobą wątków. Na czele każdego zespołu stoi moderator, który zadaje pytania zgodnie z przygotowanym wcześniej scenariuszem, kieruje komunikacją pomiędzy respondentami, dba o komfortową atmosferę spotkania, a także kanalizuje przebieg dyskusji bez wprowadzania dygresji. Badania fokusowe są metodą często wykorzystywaną przez badaczy marketingowych z ośrodków komercyjnych, ale nadal pozostają niedocenione w wielu naukowych środowiskach w Polsce i zagranicą. Świadomość silnych i słabych stron tego typu wywiadów nie jest jeszcze dostatecznie rozpowszechniona, ze względu na małą ilość metodologicznych publikacji, które ukazywałyby praktyczne ich zastosowanie w warunkach terenowych. Do przyczyn rzadkiego wykorzystania fokusów należy zaliczyć stereotypowe ich postrzeganie w obszarze nauki jako tych, które odchodzą od wzorcowego modelu badań empirycznych, opartych na kwantyfikacji i statystycznej reprezentatywności wyników. Nie oznacza to jednak, że wywiady wywodzące się z interpretatywno-konstruktywistycznego paradygmatu są poznawczo niepotrzebne w naukach społecznych. Dowodów na tak postawioną tezę miała dostarczyć przygotowana dysertacja. Za pomocą analizy konwersacyjnej i dyskursu podjęto próbę pokazania fokusów jako laboratorium, w którym koncentrują się wszystkie socjologiczne i psychologiczne mechanizmy, występujące w większych zbiorowościach. Rozprawa składa się z dwóch podstawowych części – teoretycznej i empirycznej. W skład pierwszej wchodzi pięć rozdziałów, w których przedstawiono: (1) podstawowe założenia badań własnych, a także cele ogólne i szczegółowe, kluczowe pytania oraz zakres podjętej problematyki, (2) historię metody i zasady jej implementacji w warunkach terenowych w świecie wirtualnym i realnym, (3) procesy składające się na dynamikę grupową, opisaną za pomocą wybranego systemu klasyfikacji zachowań werbalnych i paralingwistycznych, (4) specyfikę pracy moderatora i niektóre dylematy etyczne oraz wprowadzenie teoretyczne do wykorzystanych analiz – konwersacji i dyskursu (5). W części empirycznej zaprezentowano natomiast wyniki badań własnych, przeprowadzonych w latach 2013-2017 w czterech miastach w Polsce: Górowie Iławeckim, Lesku, Oleśnie i Przemyślu, a także w ukraińskim Drohobyczu. W rozdziale szóstym opisano wyniki analizy konwersacyjnej, na podstawie sygnałów prozodycznych, jakie zaobserwowano w odpowiedziach respondentów oraz sposobów przejmowania głosu przez uczestników spotkań. Rozdział siódmy oparto na analizie stylu prowadzenia rozmów i wykorzystania technik komunikacyjnych przez moderatorów, zaś w ósmym omówiono wyniki analizy dyskursu, skoncentrowanego na wyodrębnieniu tematów „prymarnych” i „sekundarnych”, zainicjowanych odpowiednio przez respondentów i prowadzących. Rozdział dziewiąty stanowi natomiast podsumowanie wykonanego przedsięwzięcia, w które włączono najważniejsze wnioski. Wynikiem przeprowadzonych analiz jest propozycja typologii respondentów na podstawie obecnych w dyskusjach podobnych i rozbieżnych odpowiedzi oraz komunikatów paralingwistycznych. Biorąc pod uwagę przyjęte kryteria wyodrębniono uczestników: „świadomych” i „nieświadomych” różnic odnośnie nadawanych sygnałów, a także „odpornych” i „wrażliwych” na zmieniający się kontekst wywiadu. Wyniki badań oprócz wniosków metodologicznych wnoszą poznawczą wartość do zagadnień, które stanowiły mistyfikowany przedmiot dyskusji, omówiony podczas wszystkich zrealizowanych spotkań. Udało się zgromadzić wiedzę o relacjach pomiędzy przedstawicielami kultury dominującej i mniejszościowej w wybranych lokalnych środowiskach, postrzeganiu konfliktów i pojednania, a także stylów życia w zbiorowościach zróżnicowanych narodowościowo.

Focus group interview (FGI) is a qualitative method of data collection which is used in social sciences. It takes place in the form of a conversation in which several respondents participate and moderator. FGI is carried out on a chosen and formulated topic or several closely related topics by the researcher. At the head of each team is a moderator who asks questions in accordance with the previously prepared guideline, manages the communication between the interlocutors, takes care of the comfortable atmosphere of the meeting and channels the discussion without digressions. Focus groups are often a method used by marketing researchers from commercial centers, but they are still unappreciated in many scientific environments in Poland and abroad. The awareness of the strengths and weaknesses of this type of interviews isn’t yet sufficiently widespread, due to the small number of methodological publications which would show their practical application in field conditions. The main reason for the rare use of FGI is the stereotypical perception in the area of science as those that depart from the model of empirical research. This doesn’t mean, however, that the interviews deriving from the constructivist-interpretative paradigm aren’t cognitively needed in the social sciences. The prepared dissertation was to provide evidence for this thesis. By means of conversation and discourse analysis, an attempt was made to show the FGI as a laboratory in which all sociological and psychological mechanisms occurring in larger populations are concentrated. This dissertation consists of two basic parts - theoretical and empirical. The first consists of five chapters which present: (1) basic assumptions of my own research, as well as general and detailed aims, key questions and the scope of the problem, (2) the history of the method and principles of its implementation in field conditions in the virtual and real world , (3) processes that make up group dynamics, described by selected classification system of verbal and paralinguistic behaviors, (4) specificity of the moderator's work, some ethical dilemmas and theoretical introduction to the conversation and discourse analysis (5). In the empirical part were presented the results of own research which carried out in the years 2013-2017 in four cities in Poland: Górowo Iławeckie, Lesko, Olesno and Przemyśl, as well as Drohobycz in Ukraine. The sixth chapter describes the results of the conversation analysis based on prosodic signals which were observed in the interlocutors ' responses and the methods of turn-taking. The seventh chapter is based on the analysis of the style of conducting discussions and the use of communication techniques by moderators and the eighth chapter based on the results of the discourse which were concentrated on separation of the "primary" and "secondary" themes initiated by respondents and moderators. The ninth chapter, on the other hand, is a summary of the implemented research, in which the most important observations were included. The main result of the analysis is a proposition of the typology of respondents which based on the similar and divergent responses and paralinguistic signals in the discussions. Taking into account the adopted criteria, a separation was made between: "conscious" and "unconscious" participants about differences with sending signals, as well as "resistant" and "sensitive" to the changing context of the interview. Apart from methodological conclusions, the results of the research bring cognitive value to the issues which were unclear prior and discussed during all the meetings. Through this process, knowledge was gathered about the relations between representatives of dominant and minority cultures in selected local communities, perception of conflicts and reconciliation, as well as lifestyles in nationality different communities.