Pan Cogito pomiędzy Kartezjuszem a Nietzschem i Freudem. (Poetycka antropologia Zbigniewa Herberta w kontekście filozofii podmiotu i filozofii podejrzenia)

Tematem rozprawy są wątki kartezjańskie, nietzscheańskie oraz freudowskie w twórczości Herberta, szczególnie w wierszach, w których występuje postać Pana Cogito. Głównym celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie: jaką rolę odgrywają wspomniane koncepcje filozoficzne w kształtowaniu antropologicznej wizji poety. Przedmiotem mojego zainteresowania jest kategoria podmiotowości, którą uznaję za fortunne narzędzie rekonstrukcji horyzontu antropologicznego Pana Cogito, ponieważ refleksja o podmiotowości zrodziła się wraz kartezjańskim cogito, oddziaływała na powstanie nowożytnych wyobrażeń o istocie człowieczeństwa, a później stała się przedmiotem krytyki m.in. Nietzschego i Freuda. Reprezentowana w postaci Pana Cogito wizja podmiotowości okazuje się konstrukcją heterogeniczną. Oscyluje wokół dwóch przeciwstawnych biegunów, które podważają i uzupełniają się nawzajem, tworząc dogłębnie przemyślany dyskurs antropologiczny. Z jednej strony Pan Cogito odzwierciedla Kartezjańskie racjonalne cogito, z drugiej zaś – zawiera w sobie ślady filozofii Nietzschego i Freuda, które są krytyczne wobec świadomego, racjonalnego i suwerennego „ja”. Niejednolitość, sprzeczność obrazu Pana Cogito wynika z głównych zasad poetyckiej praktyki Herberta, którą poeta w jednym z wywiadów określił jako: „Zasadę podważalności własnych przekonań. Jest to zasada wewnętrznego dialogu i dialektycznego napięcia między racją głoszoną i racją, która temu zaprzecza” (Rozmowa Haliny Murzy-Stankiewicz z Herbertem, Czym byłby świat…, [w:] Herbert nieznany. Rozmowy, Warszawa 2008, s. 55). Metoda: interdyscyplinarny charakter pracy – poszukiwanie filozoficznych wątków antropologicznych w tekstach poetyckich – zakłada wykorzystywanie narzędzi nowoczesnej komparatystyki, a także ważnych dla niej inspiracji, zwłaszcza hermeneutyki. Zestawiam nie tylko filozofię Kartezjusza z filozofią Nietzschego i psychoanalizą Freuda, lecz także porównuję teksty filozoficzne z antropologiczną refleksją Herberta. Materiałem badawczym są z jednej strony teksty Kartezjusza, Nietzschego i Freuda, z drugiej zaś – wiersze Herberta z postacią Pana Cogito od tomiku Pan Cogito (1974) do zbioru Epilog burzy (1998). Dodam, że przyjmuję istnienie powstającego na przestrzeni wielu lat cyklu poetyckiego o Panu Cogito, którego części łączy owa postać, a także poetyka i filozoficzna problematyka wierszy. Ponadto jako dodatkowy kontekst interpretacyjny wykorzystuję tomiki poety sprzed pojawienia się kreacji postaci Pana Cogito, eseje, inedita, korespondencję, wypowiedzi odautorskie oraz odczytane przeze mnie w trakcie kwerendy w Archiwum Zbigniewa Herberta fragmenty rękopisów, które uwidoczniają zainteresowanie autora Pana Cogito myślą Nietzschego i Freuda. Praca składa się z dwu zasadniczych części. Pierwsza pt. „adept Filozofii, który zdradził ją dla muz”, tytuł której pochodzi z listu poety do Elzenberga, stawi sobie za cel, po pierwsze, odzwierciedlić napięcie i wahania poety pomiędzy aspiracjami do filozofii i do literatury, wywierające decydujący wpływ na intelektualny rozwój Herberta; po drugie, przygotować fundament do analizy wątków kartezjańskich, nietzscheańskich i psychoanalitycznych w poezji autora Pana Cogito poprzez rekonstrukcję jego filozoficznej postawy. Rozdział I: „Adept” przedstawia źródła filozoficznej samoświadomości Herberta, która kształtowała się w dużej mierze pod wpływem Elzenberga, podkreślając jednocześnie pokrewieństwo poety z myśleniem egzystencjalistycznym. Rozdział II: „Zdrada” opisuje kryzys filozoficzny poety, który zadecydował o porzuceniu kariery filozofa i wzmocnieniu przekonań o tym, że filozofia powinna być sprawą prywatną, antysystemową, eklektyczną i sprzyjać nieustannej refleksji w dyskursie literackim, a nie jedynie dawać gotowe odpowiedzi w postaci rozbudowanych logicznych systemów. Rozdział III: „Muzy” na przykładach interpretacji wczesnych utworów poety demonstruje, jak filozoficzna postawa Herberta (zamiłowanie do introspekcji, problematyka egzystencjalna, dialogiczność etc.) realizuje się w jego twórczości poetyckiej. Druga część rozprawy pt. Pan Cogito pomiędzy Kartezjuszem a Nietzsche i Freudem składa się z dwu rozdziałów, które przedstawiają dialogiczność antropologicznej refleksji Herberta wcielonej w postaci Pana Cogito w kontekście relacji Kartezjusz – Nietzsche i Kartezjusz – Freud. Przy czym w każdym z rozdziałów kieruję się podobną logiką: najpierw przedstawiam stan badań i zagadnienia ogólne, które uzasadniają pojawienie się filozofów podejrzenia jako kontekstu interpretacyjnego, a następnie w kolejnych podrozdziałach uszczegóławiam zagadnienie, prezentując świadectwa archiwalne i analizując konkretne wątki, zbliżające myśl Herberta do Nietzschego i Freuda. W obu rozdziałach postać Pana Cogito jawi się jako dwudziestowieczny spadkobierca Kartezjusza, który aspiruje do tego, aby być suwerennym i racjonalnym władcą swego „ja”, jednak poeta konsekwentnie ukazuje również problematyczność dążeń swego bohatera, podważając za pomącą wątków filozofii podejrzenia kartezjańskie ambicje Pana Cogito.

The key theme of the thesis is Cartesian, Nietzschean and Freudian threads in the writings of Herbert, especially in lyrics, which contain the figure Mr. Cogito figure. The main objective of the thesis is to find the answer: how important are these philosophical concepts in the process of formation of the anthropological vision of the poet. My interest is the subjectivity category, which I assume is a good instrument for Mr. Cogito’s anthropology reconstruction, because the thoughts of subjectivity began in Cartesian ego cogito, influenced the creation of modern thinking about the nature of humanity, and was later criticized inter alia by Freud and Nietzsche. The vision of subjectivity represented by Mr. Cogito appears to be a heterogeneous construction. It oscillates between two opposing poles, which undermine and complement each other, creating a thoroughly thought-out anthropological discourse. On the one hand Mr. Cogito reflects the Cartesian rational cogito, on the other he contains traces of Nietzsche and Freud’s philosophy, which are critical of the conscious, rational and sovereign “self”. The heterogeneity and contradiction of Mr. Cogito’s image result from the main principles of Herbert’s poetic practice, described by the poet in one of the interviews: “The principle of your own opinions questionability. It is the principle of internal dialogue and dialectical tension between preached reason and reason that negates it” (Conversation of Halina Murzy-Stankiewicz with Herbert, What the world would be..., [in:] Herbert unknown, conversations, Warsaw 2008, p.55) Method: the interdisciplinary nature of thesis – the search for philosophical anthropological threads in poetry – assumes the use of tools of modern comparative literature and its important inspirations, especially hermeneutics. I compare not only the philosophy of Descartes with the philosophy of Nietzsche and the psychoanalysis of Freud, but also philosophical texts with Herbert's anthropological reflection. The research materials are, on the one hand, texts of Descartes, Nietzsche and Freud, on the other – lyrics of Herbert with Mr. Cogito figure, from volume “Mr. Cogito”(1974) to “Epilogue of storm”(1998). Moreover, as the additional interpretive context, I am making use of the volumes from before Mr. Cogitos appearance, essays, inedita, correspondence, comments of the author and fragments of manuscripts read by me during the query in Zbigniew Herbert Archives, which show the author’s interest in Nietzsche and Freud's thoughts. The thesis contains two main parts. The first part, entitled “Adherent of philosophy, who betrayed her for muses”, the title of which originates with the poet’s letter to Elzenberg, firstly aims to reflect the poet’s tension and doubts between his aspirations to philosophy and literature, having decisive influence on Herbert’s intellectual development of Herbert; secondly to prepare foundation to analyze Cartesian, Nietzschean and psychoanalytic threads in the author’s poetry through the reconstruction of his philosophical attitude. Chapter I: “Adherent” shows the sources of Herbert’s philosophical self-awareness of Herbert that was largely affected by Elzenberg, at the same time stressing affinity of the poet with existentialist thoughts. Chapter II: “Betrayal” describes the poet’s philosophical crisis, that convinced him to give up his career as philosopher and even more consider philosophy a private, anti-systemic, eclectic matter, that gives birth to continuous reflections in the literary discourse, and not just ready answers in the form of an elaborated logical system. Chapter III: “Muses”, illustrated with an example of early lyrics of the poet, shows how Herbert’s philosophical attitude (his passion for introspection, existential issues, dialogicality, etc.) is being implemented into his poetry. The second part entitled “Mr. Cogito between Descartes, Nietzsche and Freud” contains two chapters that present the dialogicality of Herbert’s anthropological reflection, represented by the figure Mr. Cogitos in the context of the Descartes-Nietzsche and Descartes-Freud relations. In each chapter I apply a similar logic: first, I present the state of research and general subjects that give reasons for the appearance of philosophers of suspicion as an interpretive context, and then in the next sub-clauses I elaborate the question by presenting archival documents and analyzing specific threads, which bring Herbert’s thoughts close to Nietzsche and Freud. In both chapters the figure Mr. Cogito appears as twentieth-century heir of Descartes, who aspires to be the sovereign and rational ruler of his “self”, but the poet also consequently portrays the troublesomeness of his protagonist’s pursuits, and, by using philosophy of suspicion threads, undermines the Cartesian ambitions of Mr. Cogito.