Autobiografia drugiego stopnia. Strategie gry z konwencją

Autor stawia pytanie, na ile pojęcie autobiografii i namysł filologiczny nad tą formą wypowiedzi są współcześnie możliwe. Analizowane przez niego utwory intymne, chociaż dystansujące się do kanonicznego wzorca gatunkowego, nie odrzucają go, tylko podejmują z nim świadomą grę. Autor nazywa je autobiografiami drugiego stopnia. Część pierwsza pracy obejmuje trzy rozdziały teoretyczne. Pierwszy z nich ma wymiar historyczny. Autor stawia tezę, że w Polsce kultura autobiografii pojawiła się dopiero u schyłku XX wieku (wcześniej dominowała kultura pamiętnikarska) – wraz z przyjęciem ustroju liberalno-demokratycznego i upowszechnieniem anglosaskiego modelu indywidualizmu. W drugim rozdziale odróżniona zostaje autobiografia od autobiografizm w kontekstowym odniesieniu do specyfiki polskich badań nad literaturą intymną. Wyodrębnione są dwa podejścia badawcze wobec literatury intymnej w Polsce: antropologiczne, pytające o autora i jego ekspresję, oraz filologiczne, zainteresowane tekstami i dyskursami. W trzecim rozdziale autor zarysowuje tytułową koncepcję autobiografii drugiego stopnia. W celu przedstawienia tej kategorii omawia najpierw metaforę drugiego stopnia pisania i pojęcia bliskoznaczne (np. pastisz). Przywołuje obiegową opozycję mimetyzmu (odtwórczego) i ekspresji (twórczej) i wskazuje na możliwości rehabilitacji mimetyzmu wartościowanego w obrębie kultury ekspresywizmu negatywnie. Definiuje autobiografię drugiego stopnia jako rodzaj wyznania operującego metaperspektywą: podejmującego refleksję nad samą strukturą wypowiedzi intymnej i jej uwarunkowaniami. Odróżnia autobiografię drugiego stopnia od autofikcji i powieści autobiograficznej. Sześć rozdziałów składających się na drugą część pracy stanowią analizy i interpretacje utworów intymnych. W czwartym rozdziale autor analizuje Kręgi obcości Michała Głowińskiego w odniesieniu do jego wcześniejszych Czarnych sezonów, by wskazać różnice między świadectwem (nawiązującym do idei zerowego stopnia mowy) a klasyczną autobiografią (stwarzającą iluzję referencji, tak jak typowe utwory epickie). W dalszej części pracy autor opisuje przykłady autobiografii drugiego stopnia. Rozdziały piąty i szósty są poświęcone Małej księdze Kazimierza Brandysa. W pierwszym z nich autor wskazuje na pastiszowy charakter utworu pisarza i omawia go w kontekście problematyki małych i wielkich narracji (Lyotard). W drugim wykorzystuje narzędzia psychoanalizy, by dotrzeć do głębszej warstwy Małej księgi.Rozdział siódmy jest poświęcony Zapiskom z martwego miasta Artura Sandauera. Autor określa ten utwór mianem automitografii i odróżnia to pojęcie od autobiografii. Łączy Sandauerowską strategię przetwarzania tekstu własnej biografii w różnych wariantach stylistycznych z jego koncepcją autotematyzmu. Rozdział ósmy dotyczy książki Fakty. Autobiografia powieściopisarza Philipa Rotha. Autor wychodzi od koncepcji autonarracji Ricoeura i stawia tezę, że filozof nie uwzględnił w swoich rozważaniach podmiotowości ironicznej. Przywołana zostaje figura maski, którą odnosi się do strategii pisarskiej Rotha. Autor określa Fakty mianem „autobiografii jako metodologii autobiografii” (trawestując określenie Głowińskiego).Rozdział dziewiąty jest poświęcony autobiografii Paula K. Feyerabenda Zabijanie czasu. Autor stawia tezę, że książka ta wpisuje się w nurt antypozytywistyczny: krytyczny stosunek filozofa względem statusu nauk ścisłych ma odzwierciedlenie w ironicznych grach z konwencją autobiografii. Autor pisze o powadze samoodniesienia intymisty i wykluczającej strukturze autobiografii. Wiąże strategię Feyerabenda z jego filozofią pluralizmu. W zakończeniu autor wpisuje projekt autobiografii drugiego stopnia w szerszy kontekst filozoficzny. Próbuje odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ta odmiana pisarstwa intymnego i zarazem literackiego nie była dotąd często eksploatowana.

The primary subject of this thesis is how „autobiography” and philological reflection on this genre are possible today. The author coins the term „autobiographies in the second degree” (ASD) to name the texts which are far from the paradigm of autobiography but do not deconstruct the genre.The first part of the dissertation consists of three theoretical chapters. The first one offers a historical context. It is argued that the culture of autobiography appeared in Poland only in the late twentieth century (the culture of memoirs had been dominant in the earlier centuries) – with the adoption of a liberal-democratic regime and the dissemination of the Anglo-Saxon model of individualism. In the second chapter the author differentiates between the concepts of autobiographism and autobiography, drawing on the specificities of Polish studies on self-writing. As a result, two main approaches in these studies are singled out: a) anthropological – dealing with the writer and the problem of his expression; b) philological – dealing with the texts and discourses. In the third chapter the author defines the title concept of ASD. First, he looks into the metaphor of “second-degree” literature and points to similar conceptions (e.g., pastiche). Next, he examines the popular distinction between the strategies of mimesis (imitative) and the writer’s expression (creative) and analyzes its ideological background. In relation to this opposition he draws a distinction between the concept of ASD and autobiographical writing: autofiction and autobiographical novel. Finally, the author defines the ASD concept as a structure which implies a metaperspective of the writer: while confessing he or she is at the same time reflecting on the very structure of intimate expression and its determinants. The second part of the thesis comprises six chapters that include analyses of selected autobiographical writings. In the fourth chapter of the dissertation the author examines Kręgi obcości by Michał Głowiński in relation to the writer’s earlier Czarne sezony in order to define the differences between testimony (referring to the idea of “zero degree” writing) and classical autobiography (which creates the illusion of referentiality, typical of all epic stories). The author then goes on to examine selected examples of ASD. The fifth and sixth chapters are devoted to Mała księga by Kazimierz Brandys. In the former the author argues that Mała księga is a form of pastiche and discusses it in the context of Lyotard’s meta-écrits. In the latter, he uses psychoanalytical tools to uncover the “latent” content of the work by Brandys.The seventh chapter is devoted to Zapiski z martwego miasta by Artur Sandauer. The book is described as an example of auto-mytho-graphy which can be distinguished from auto-bio-graphy. The author of the thesis also juxtaposes Sandauer’s strategy of transforming his biography into various stylistic variations with his concept of autotematyzm (the literary mise en abyme or metatextuality). Chapter eight is devoted to The Facts. A Novelist’s Autobiography by Philip Roth. The author of the thesis starts his analysis of the book with Paul Ricouer’s concept of narrative identity, arguing that the philosopher did not take into account the identity of the ironist. The popular literary device of persona (or mask) is then discussed and linked with the writing strategy of Roth. Chapter nine focuses on Paul K. Feyerabend’s Killing Time. The Autobiography. The author argues that the book should be considered as part of the antipositivist movement–the philosopher’s critical attitude towards the social status of science is reflected in the ironic games with the convention of autobiography. In the conclusions part, the author examines the conception of ASD in a broader philosophical context. He tries to answer the question why this kind of self- and (at the same time) literary writing has not been explored more often.