Obraz Górnego Śląska doby plebiscytu i powstań śląskich oraz wizerunek Wojciecha Korfantego w niemieckiej literaturze pięknej po 1919 roku

Tematem niniejszej pracy jest obraz Górnego Śląska doby plebiscytu i powstań śląskich oraz portret Wojciecha Korfantego w niemieckiej literaturze pięknej po 1919 roku. Górny Śląsk, leżący na pograniczu, znajdował się niemal „od zawsze” w strefie wpływów kultury niemieckiej, polskiej i czeskiej, które przenikały się wzajemnie, składając się na odrębną kulturę oraz specyficzną tożsamość mieszkańców tej krainy. Owo poczucie odrębności jest tam żywe do dzisiaj, o czym świadczy choćby działalność Ruchu Autonomii Śląska na tamtych terenach. Impulsem do zajęcia się w niniejszej pracy problematyką Górnego Śląska doby plebiscytu oraz powstań śląskich w literaturze niemieckiej pierwszej połowy XX wieku jest również mit Europy wielokulturowej, Europy bez granic, funkcjonujący w powszechnej świadomości. Z drugiej strony możemy mówić też o Europie ojczyzn, czy też o Europie regionów. Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej oraz utworzenie w jej ramach strefy Schengen umożliwiło ścisłą współpracę regionów, a zwłaszcza regionów przygranicznych, a jednocześnie dało impuls do ponownego odkrywania lokalnej historii, w tym własnych korzeni, przez mieszkańców pograniczy. Analizowane w pracy teksty doskonale wpisują się w tę ideę oraz, w mniejszym lub większym stopniu, odkrywają Górny Śląsk jako wspólną ojczyznę Ślązaków, Niemców i Polaków. Zwłaszcza dzięki powieściom Horsta Bienka funkcjonuje w powszechnej świadomości mit Górnego Śląska jako krainy wielu kultur i języków. Na terenie Górnego Śląska ścierały się siły polityczne, które próbowały zawłaszczyć go zarówno terytorialnie, jak i kulturowo. W pierwszej połowie XX Górny Śląsk był punktem zapalnym europejskiej polityki. W wyniku dwóch wojen światowych, plebiscytu i trzech powstań śląskich mieszkańcy tego regionu niejednokrotnie byli zmuszeni do zmiany przynależności państwowej, nie zmieniając miejsca zamieszkania. Plebiscyt jako środek mający rozwiązać spór o przynależność państwową Górnego Śląska po I wojnie światowej został Polsce i Niemcom narzucony przez państwa Ententy na konferencji pokojowej w Paryżu w czerwcu 1919 roku. Był on wówczas popularną formą rozstrzygania sporów terytorialnych, gdyż odzwierciedlał zasadę Wilsona samostanowienia narodów. Decyzję o plebiscycie zaakceptowała strona niemiecka, która już wcześniej, bo podczas konferencji we Wrocławiu w maju 1919 roku zaproponowała takie rozwiązanie kwestii górnośląskiej. Strona polska początkowo nie zaakceptowała postulatu rozwiązania plebiscytowego, gdyż uważała, że to argument etniczny, bez potrzeby przeprowadzania plebiscytu, powinien zdecydować o państwowej przynależności Górnego Śląska. Polska ostatecznie przyjęła jednak decyzję o przeprowadzeniu plebiscytu na spornym terenie. Nadzór nad akcją plebiscytową powierzono w grudniu 1919 Wojciechowi Korfantemu, który formalnie na stanowisko komisarza plebiscytowego został powołany 20 lutego 1920 roku. W tym czasie na Górny Śląsk przybyła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa oraz wojska alianckie. Jednocześnie rozpoczęto oficjalną kampanię plebiscytową, w której strona niemiecka i polska prześcigały się w składaniu mieszkańcom Górnego Śląska mniej lub bardziej realnych obietnic materialnych, co znalazło swój wyraz w słynnej „krowie Korfantego” czy „kozie Urbanka” (Kurt Urbanek stał na czele Niemieckiego Komisariatu Plebiscytowego). Kwestię plebiscytu i powstań śląskich często podejmowała niemiecka i polska historiografia, jak i literatura piękna. Ważną postacią tego okresu był wspomniany już Wojciech Korfanty (1873-1939). Jego osoba i działalność były i są przedmiotem kontrowersyjnych ocen ze strony polskich i niemieckich historyków, jak i pisarzy oraz publicystów. Celem pracy jest zatem: 1) Ukazanie obrazu Górnego Śląska doby plebiscytu i powstań śląskich oraz rekonstrukcja wizerunku Wojciecha Korfantego w tekstach niemieckiej literatury pięknej XX wieku (po 1919 roku) na przykładzie utworów powieściowych: O.S. Arnolta Bronnena, Ostwind Augusta Scholtisa oraz Pierwszej polki Horsta Bienka, 2) Próba odpowiedzi na pytanie, jak obraz ten funkcjonował w splocie różnych mitów i stereotypów, istniejących w świadomości zbiorowej narodów niemieckiego i polskiego oraz czy i jak zmieniał się on w literaturze niemieckiej. Na przykładzie zanalizowanych powieści Arnolta Bronnena oraz Augusta Scholtisa można stwierdzić, że ich wyobrażenia o Górnym Śląsku oraz o Wojciechu Korfantym nie odbiegały zbytnio od obiegowych stereotypów, obowiązujących w niemieckim dyskursie okresu międzywojennego. Obaj pisarze głosili poglądy o odwiecznej przynależności tego regionu do kultury niemieckiej, a plebiscyt i powstania śląskie oceniali jako górnośląską katastrofę. Odpowiedzialnym za utratę części Górnego Śląska na rzecz Polski czynili Wojciecha Korfantego, komisarza plebiscytowego oraz przywódcę III powstania śląskiego. Pisarze ci powielali również krążące w niemieckiej prasie, publicystyce i literaturze widmo Korfantego jako bandyty, oszusta, kłamcy, polityka bez skrupułów, składającego puste obietnice. Zupełnie odmienny obraz Górnego Śląska znajdujemy u Horsta Bienka. Górny Śląsk jako pogranicze, jest regionem wielokulturowym, miejscem styku różnych języków, różnego stylu życia oraz niekiedy odmiennych tradycji. Były one skarbcem, z którego czerpali wszyscy mieszkańcy tego regionu, tworząc własną, specyficzną kulturę. Wojciech Korfanty jest elementem tego krajobrazu, który przeminął i symbolizuje, jak już wspomniano, ową wielokulturowość Górnego Śląska. W powieści Bienka nie znajdziemy oceny wydarzeń politycznych, jakie miały miejsce na Górnym Śląsku w czasie plebiscytu i powstań. Autor szuka odpowiedzi na pytanie i tożsamość tego regionu i jego miejsce na kulturowej mapie Europy. Literatura śląska, mieszcząca się w kręgu literatury regionalnej, literatury pogranicza, wreszcie literatury małych ojczyzn warta jest przypomnienia, gdyż jest ważnym elementem europejskiej spuścizny literackiej i kulturalnej. Są to teksty ważne, gdyż poruszają tematykę istotną dla zjednoczonej Europy: tematykę małych ojczyzn oraz tożsamości i pamięci zbiorowej. Są one literacką próbą poszukiwania przez mieszkańców wielokulturowej Europy własnych korzeni, własnej tożsamości oraz dają asumpt do odkrywania na nowo historii własnego regionu. Praca zawiera, oprócz wstępu, pięć rozdziałów, zakończenie oraz bibliografię. Drugi rozdział niniejszej pracy zawiera rys historyczny. Omawiam w nim skrótowo sytuację polityczną oraz społeczno–ekonomiczną Górnego Śląska doby plebiscytu i powstań śląskich oraz przybliżam sylwetkę Wojciecha Korfantego, komisarza plebiscytowego z ramienia polskiego rządu. Granica, pogranicze oraz mała ojczyzna to tematy, podejmowane w analizowanych powieściach, dlatego też trzeci rozdział stanowi próbę definicji tych pojęć oraz wskazania na ich symboliczne znaczenia, gdyż i takie pojawiają się w omawianych tekstach literackich. W rozdziale tym omawiam także pojęcie i rozwój literatury pogranicza (Grenzlandliteratur) oraz literatury małych ojczyzn (Heimatliteratur). Rozdział czwarty poświęcony jest tematyce mitu. Uwzględniając polskie i niemieckie badania nad mitem, omawiam jego definicje, rodzaje i funkcje. W zbiorowej świadomości niemieckiej funkcjonował bowiem mit Górnego Śląska jako ojczyzny utraconej, oraz krążyło widmo Korfantego jako diabła, bandyty, odpowiedzialnego za utratę tego regionu przez Niemcy na rzecz Polski. Mity te znajdowały swój wyraz także w omawianych powieściach. W kolejnych rozdziałach poddaję analizie jak już wspomniano, powieści: O.S Arnolta Bronnena, Ostwind Augusta Scholtisa (rozdział piąty) oraz Pierwszą polkę Horsta Bienka (rozdział szósty). Dwie pierwsze powieści powstały w okresie międzywojennym, kiedy pamięć o powstaniach śląskich była jeszcze żywa wśród mieszkańców Górnego Śląska, ale i także w społeczeństwie niemieckim. Natomiast powieść Bienka powstała po II wojnie światowej (upłynęło więc sporo czasu od tamtych wydarzeń) w latach 80 XX wieku, jako (re)konstrukcja krainy dzieciństwa, a więc napisana sine ira et studio. Pozwala to na ukazanie, w jaki sposób i dlaczego zmienił się obraz Górnego Śląska oraz jak zmieniły się oceny postaci Wojciecha Korfantego i jego działalności w niemieckiej literaturze pięknej.

The subject of this dissertation is the Upper Silesia during the period of the plebiscite and Silesian Uprisings and Wojciech Korfanty in the German literature after 1919 year. The Upper Silesia, lying on the borderland, was always in the sphere of influences of German, Polish and Czech culture, which permeated each other, forming a separate culture and specific identity of the inhabitants of this land. This sense of separateness is still alive there today, as evidenced by the activities of the Silesian Autonomy Movement in those areas. There are also Silesian TV Channels, promoting, for example, the cuisine of this region, traditions related to various holidays etc. In the polish national census of 2011, 847 people declared their nationality as Silesian. The impulse to address in this dissertation the issue of Upper Silesia during the plebiscite and Silesian uprisings in German literature of the first half of the twentieth century is also the myth of a multicultural Europe without borders, functioning in the general consciousness. We can also talk about Europe of homelands or about Europe of regions. The accession of Poland to the European Union and the creation of the Schengen area enabled close cooperation of regions, especially of border regions, and at the same time gave an impulse to rediscover the local history, including its own roots, by borderland residents. The texts analysed in this work fit perfectly with this idea and they discover Upper Silesia as a common homeland of Silesian people, Germans and Poles. Especially thanks to Horst Bienek’s novels, the myth of Upper Silesia functions as a land of many cultures and languages. In Upper Silesia political forces clashed, trying to appropriate it both territorially and culturally. In the first half of the 20th century Upper Silesia was a hotspot of European politics. As a result of two world wars, a plebiscite and three Silesian uprisings, the inhabitants of this region were often forced to change their nationality without changing their place of residence. The plebiscite as a means to resolve the dispute over the state affiliation of Upper Silesia after World War I was imposed on Poland and Germany by the Entente states at a peace conference in Paris in June 1919. It was a popular form of resolving territorial disputes, because it reflected the Wilson principle of self-determination of nations. The decision about the plebiscite was accepted by the German side, which earlier proposed such a solution to the Upper Silesian issue during a conference in Wrocław in May 1919. The Polish side initially did not accept the postulate of the plebiscite solution, because it believed that the ethnic argument, without the need for holding a plebiscite, should decide about the state affiliation of Upper Silesia. However, Poland finally decided to hold a plebiscite on the disputed area. The supervision of the plebiscite campaign was entrusted in December 1919 to Wojciech Korfanty, who was formally appointed to the post of plebiscite commissioner on 20 February 1920. At that time, the Inter-Allied Commission and the Allied troops arrived in Upper Silesia. At the same time, an official plebiscite campaign was launched, in which the German and Polish sides outdid each other in more or less real material promises to the inhabitants of Upper Silesia, which found their expression in the famous cow of Korfanty or Urbanek’s goat (Kurt Urbanek was the head of the German plebiscite committee). The issue of plebiscite and Silesian uprisings was often taken up by German and Polish historiography as well as by literature. Wojciech Korfanty (1873- 1939) was a key figure of this period. He was one of the most controversial politicians in the history of Upper Silesia, Germany and Poland. He is perceived as a politician who was responsible for the partition of Upper Silesia as a result of the plebiscite and Silesian uprisings in 1921. Echoes of these controversies are also reflected in German literature and historiography of the interwar period. The purpose of this work is therefore: 1) Presentation of the picture of Upper Silesia on the day of the plebiscite and Silesian uprisings and reconstruction of the image of Wojciech Korfanty in German literature (after 1919) on the example of novel works: O.S. by Arnolt Bronnen, Ostwind by August Scholtis and Pierwsza polka by Horst Bienek, 2) An attempt to answer the question how this image functioned in the weave of various myths and stereotypes, existing in the collective consciousness of the German and Polish nations, and whether and how it changed in German literature. Based on analysis of novels by Arnold Bronnen and August Scholtis, it can be stated that their ideas about Upper Silesia and about Wojciech Korfanty were not much different from the common stereotypes in the German discourse of the interwar period. Both writers voiced their views on the eternal belonging of this region to German culture and called the plebiscite and Silesian uprisings the Upper Silesian catastrophe. They put the blame for the loss of part of Upper Silesia to Poland on Wojciech Korfanty, the plebiscite commissar and the leader of the 3rd Silesian Uprising. He was portrayed by these writers as a bandit, imposter, liar, unscrupulous politician, offering empty promises. A completely different picture of Upper Silesia can be found in Horst Bienek’s works. Upper Silesia as a borderland is a multicultural region, a place where different languages, lifestyles and sometimes traditions meet. They were a treasury from which all the inhabitants of this region derived, creating their own specific culture. Wojciech Korfanty is an element of this landscape that has passed and as already mentioned symbolizes this multiculturalism of Upper Silesia. The author tries to look for an answer to the question of the identity of this region and its place on the cultural map of Europe. The dissertation consists of an introduction, five chapters and final conclusions. The second chapter of this work contains a historical outline. It discusses the political and socio-economic situation of Upper Silesia during the plebiscite and Silesian Uprisings, and introduces the figure of Wojciech Korfanty, a plebiscite commissioner from the Polish government. The border, the borderland and the little homeland are the topics considered in the analyzed novels, which is why the third chapter is an attempt to define these concepts and indicate their symbolic meanings, as they appear in the literary texts discussed here. It discusses the concept and development of borderland literature (Grenzlandliteratur) and literature of little homelands (Heimatliteratur). The fourth chapter is devoted to the subject of myth. Taking into account Polish and German research on the myth, it discusses its definitions, types and functions. In the German collective consciousness, circulated the myth of Upper Silesia as the lost homeland, and the image of Korfanty as a devil, a bandit responsible for the loss of this region by Germany to Poland. These myths were also reflected in the novels discussed. The following chapters concern the analysis of the novels: O. S. by Arnolt Bronnen, Ostwind by August Scholtis (chapter five) and Horst Bienek's Pierwsza polka (chapter six). The first two novels were written in the interwar period, when the memory of the Silesian uprisings was still alive amongst the inhabitants of Upper Silesia, as well as in German society. Bienek's novel was created after the Second World War in the 80s of the twentieth century, as the (re) construction of the land of his youth, i.e. written sine ira et studio. This makes it possible to show the way and reason for changing image of Upper Silesia and shifting perceptions of Wojciech Korfanty and his activities in German literature.