Samowładztwo rozumu i czyn. Krytyka filozofii niemieckiej w światopoglądach filozoficznych Adama Mickiewicza i Władimira Erna

Głównym przedmiotem analiz prowadzonych w prezentowanej rozprawie jest krytyka kantowskiej i pokantowskiej filozofii niemieckiej sformułowana przez dwóch przedstawicieli polskiej i rosyjskiej myśli filozoficznej – Adama Mickiewicza oraz Władimira Erna. Zarówno u Mickiewicza, jak i u Erna krytyka filozofii niemieckiej odgrywa kluczową rolę w przedsięwzięciu odkrywania własnego, narodowego i równocześnie słowiańskiego stanowiska w filozofii. Tym, co dodatkowo łączy obu wspomnianych twórców i zarazem wyróżnia ich na tle reprezentowanych przez nich formacji historycznych (polskiej filozofii okresu międzypowstaniowego oraz rosyjskiego renesansu religijno-filozoficznego), jest to, że własnego, narodowego stanowiska filozoficznego nie uznawali oni za coś, co w rozwoju filozofii przychodzi po stanowisku zajętym przez rozwiniętą za sprawą Kanta i jego następców filozofię niemiecką, lecz za światopogląd znajdujący się w jaskrawej opozycji wobec myśli niemieckiej. Spór, jaki Mickiewicz i Ern wiedli (przekonani, że wypowiadają się w imieniu reprezentowanych przez nich zbiorowości) z kantowską i pokantowską filozofią niemiecką, nie dotyczył wyłącznie poszczególnych twórców czy koncepcji, lecz miał charakter metafilozoficzny i był przez nich podnoszony do rangi konfliktu zasad. Swój stosunek do kantowskiej i pokantowskiej filozofii niemieckiej ujmowali oni w sposób odmienny od dominującego w reprezentowanych przez nich formacjach: w kategoriach stanowczej, nieprzejednanej opozycji, która nie pozwalała czerpać twórczej inspiracji z dorobku myślicieli niemieckich. Z tego powodu nie dążyli oni jedynie do przezwyciężenia ograniczeń filozofii niemieckiej i uwzględnienia jej osiągnięć w ramach jakiejś nowej syntezy filozoficznej czy stanowiska światopoglądowego, lecz odrzucali jej osiągnięcia u źródeł, uznając myśl filozoficzną Kanta i jego następców (idealistów niemieckich oraz – w przypadku Erna – neokantystów) za zwieńczenie nowożytnej filozofii, której dzieje postrzegali jako historię błędu i odstępstwa od prawdziwej, wyższej filozofii. Ich zainteresowania nie były przy tym wyłącznie teoretyczne. W zakończeniu prezentowanej rozprawy zwracam uwagę na to, że obaj myśliciele dlatego interesowali się filozofią nowożytną, w sposób szczególny zaś myślą niemiecką, że traktowali ją jako zapis określonego, zgubnego w swoich skutkach doświadczenia, które stało się udziałem człowieka nowożytnego. Mickiewicza i Erna łączą jednak nie tylko zbieżności w sformułowanej przez nich radykalnej krytyce filozofii niemieckiej. Obaj autorzy wyrażali przekonanie, że filozofia niemiecka reprezentuje konkurencyjny wobec bronionego przez nich pogląd na świat i postawę wobec bytu, przy czym – co może wydawać się zaskakujące, gdy weźmie się pod uwagę zarówno różnicę czasu, jak i kontekstu, w którym formułowali swoje poglądy – te bronione przez nich poglądy na świat wykazują liczne cechy wspólne. Obaj bohaterowie prezentowanej rozprawy zatem nie tylko formułowali wypowiedzi krytyczne, lecz czynili to także z określonych pozycji światopoglądowych. To właśnie te pozycje, które należy określić, aby treść ich wypowiedzi krytycznych właściwie zrozumieć, jeszcze bardziej zbliżają ich do siebie. Zbieżności między ich poglądami na świat są na tyle istotne, że pozwalają uznać ich za dwóch przedstawicieli jednego stanowiska filozoficznego, określanego przeze mnie w prezentowanej rozprawie jako ascetyczna i antyidealistyczna (w odróżnieniu od historiozoficznej i postidealistycznej) odmiana religijnej filozofii czynu. Zawarta w prezentowanej rozprawie prezentacja światopoglądów filozoficznych Mickiewicza i Erna wiąże negatywny i pozytywny wymiar ich refleksji, ponieważ zakłada się w niej, że między tymi wymiarami występuje istotny związek – zdecydowane odrzucenie dorobku filozofii niemieckiej było przez obu autorów łączone z ideą czynu. Zrozumienie tego związku jest jednym z kluczowych celów prezentowanej rozprawy. Aby ten cel osiągnąć, prezentowana rozprawa została podzielona na trzy części i osiem rozdziałów. Pierwsza część przygotowuje czytelnika do zawartej w dwóch kolejnych częściach prezentacji poglądów Mickiewicza i Erna. Rozważam w niej zagadnienie religijnych filozofii czynu, przede wszystkim zaś podaję kluczowe argumenty przemawiające za ich wyodrębnieniem jako osobnej grupy stanowisk filozoficznych oraz dążę do określenia ich stosunku do idealizmu niemieckiego i filozofii czynu rozwijającej się w szkole heglowskiej po śmierci Hegla. W części tej poglądy Mickiewicza i Erna umieszczam wśród koncepcji innych autorów reprezentujących religijną filozofię czynu w Polsce i w Rosji, takich jak August Cieszkowski, Zygmunt Krasiński, Nikołaj Fiodorow czy Nikołaj Bierdiajew. Rozważania te prowadzą do określenia podstaw metafilozoficznej odrębności religijnej filozofii czynu od jej niereligijnej postaci, różnych typów odniesienia do idealizmu niemieckiego reprezentowanych wśród religijnych filozofów czynu, a także kilku podstawowych twierdzeń, które łączą przedstawicieli tego stanowiska. W kolejnych dwóch częściach śledzę krytykę filozofii niemieckiej prowadzoną z perspektywy tego stanowiska, które określam mianem religijnej filozofii czynu, przez Adama Mickiewicza w prelekcjach paryskich oraz Władimira Erna w różnych okresach jego twórczości. Obie te części pracy składają się z trzech rozdziałów. Zarówno w części poświęconej światopoglądowi polskiego poety, jak i w tej, która dotyczy rozważań rosyjskiego filozofa, został wyeksponowany wymiar krytyczny, zwrócony przeciwko różnym nurtom w filozofii niemieckiej końca osiemnastego, dziewiętnastego oraz początku dwudziestego wieku. Nie jest to jednak jedyny wymiar uwzględniony w tych częściach pracy – w kończących każdą z nich rozdziałach przedstawiam pozytywny wymiar obu koncepcji, w czym znajduje wyraz przekonanie, że bez określenia zajętych przez Mickiewicza i Erna pozycji światopoglądowych prezentacja przeprowadzonej przez nich krytyki filozofii niemieckiej byłaby niekompletna. W związku z tym na część poświęconą poglądom polskiego poety składają się trzy rozdziały, podejmujące kolejno kwestie miejsca problematyki filozoficznej w jego wykładach o literaturze słowiańskiej, krytyki filozofii przeprowadzonej w tych wykładach oraz roli, jaką idea czynu odgrywa w wyłaniającym się z Mickiewiczowskich prelekcji projekcie nowego myślenia. W przypadku ostatniej części pracy, poświęconej poglądom Erna, podział na rozdziały odzwierciedla kolejne etapy rozwoju jego filozofii. Rozpoczyna ją rozdział omawiający stanowisko zajęte przez Erna podczas tak zwanego sporu o Logos, po którym następuje rozdział poświęcony jego poglądom na temat duchowych podstaw I wojny światowej. W ostatnim rozdziale poddaję analizie jego najważniejszą i zarazem nieukończoną pracę Najwyższe pojmowanie Platona. Wprowadzenie do studiów nad Platońskimi dziełami, w której dążył on do zaprezentowania własnej interpretacji platonizmu, którego kontynuatorem chciał być. Bezpośrednim przedmiotem zainteresowania w prezentowanej rozprawie są zatem dwie ściśle związane ze sobą kwestie: przeprowadzona przez Mickiewicza i Erna krytyka filozofii niemieckiej oraz artykulacje idei czynu, które znajdują się w ich pismach. U obu myślicieli można odnaleźć przekonanie, że droga do filozoficznej samodzielności ich narodów prowadzi przez krytykę dominującej w ich przekonaniu w ówczesnej Europie filozofii niemieckiej. W tym procesie usamodzielniania się filozofii polskiej i rosyjskiej kluczową rolę miała odegrać idea czynu. Była ona jedną z najważniejszych idei prowadzących obu filozofów do prób przekroczenia filozoficznego horyzontu ich czasów. Mimo licznych zbieżności występujących między ich światopoglądami nie przekraczali oni jednak tego horyzontu w ten sam sposób – podczas gdy Mickiewicz od przyszłości oczekiwał nowej, wyższej filozofii, której zawiązki odnajdywał w poezji polskiej, Ern zwracał się ku platońskim źródłom refleksji filozoficznej.

The main subject of analyses conducted in the hereto discourse, which is titled The Self- Governance of Reason and Action. The Critique of German Philosophy in the Philosophical Worldviews of Adam Mickiewicz and Vladimir Ern, is critique of Kantian and post-Kantian German philosophy formulated by two representatives of Polish and Russian philosophical thought – Adam Mickiewicz and Vladimir Ern. For both of them critique of German philosophy plays a key role in discovering their own national and, at the same time, Slavic standpoint in philosophy. Another thing that connects both of the mentioned thinkers and, at the same time, distinguishes them in the background of historical formations represented by them (Polish philosophy of the inter-uprising period and Russian religious-philosophical Renaissance) is that they didn’t consider their own national philosophical standpoint as something that in the development of philosophy comes after the standpoint taken by German philosophy developed thanks to Kant and his followers, but as a worldview which clearly opposes the German notion. A dispute between Mickiewicz and Ern (convinced to express the views of the communities represented by them) on the one hand and Kantian and post-Kantian German philosophy on the other did not concern just particular philosophers or ideas, but had a metaphilosophical character and was elevated by them to the level of the conflict of principles. They expressed their attitude to Kantian and post -Kantian German philosophy in the way different from the one prevailing in formations represented by them: in the categories of firm, implacable opposition which did not allow to get creative inspiration from the works of German thinkers. Because of that, they didn’t aim at breaking the constraints of German philosophy and taking into account its achievements within some new philosophical synthesis or worldview, but rejected its achievements at the source, acknowledging philosophical ideas of Kant and his followers (German idealists and, in case of Ern, neo-Kantians) as the crowning of modern philosophy whose development they perceived as the history of mistake and deviation from a real, superior philosophy. At the same time, their interests were not purely theoretical. In conclusion of the hereto discourse, I pay attention to the fact that both thinkers were interested in modern philosophy, particularly in German ideas, because they treated it as a record of defined, disastrous in its consequences, experience which was shared by a modern man. What connects Mickiewicz and Ern, however, is not only convergence in radical criticism of German philosophy formulated by them. Both authors expressed belief that German philosophy represents a worldview competing with the worldview and attitude to being defended by them. However, what may seem surprising taking into consideration both the difference in time and background in which they formulated their ideas, ideas formulated by them show a lot in common. So, both heroes of the hereto discourse not only formulated critical statements, but also did it from perspective of specific worldview. This perspective, which should be defined so that the content of their critical statements was understood correctly, brings them closer to each other. Convergences between their worldviews are significant enough to recognize them as two representatives of one philosophical standpoint, defined by me in the hereto discourse as ascetic and anti-idealistic (as opposed to historiosophical and post- idealistic) kind of religious philosophy of action. Presentation of philosophical worldviews of Mickiewicz and Ern, included in the hereto discourse, connects negative and positive dimension of their reflections, because it assumes that there is a significant connection between these dimensions – definite rejection of the works of German philosophy was connected by both authors with the idea of action. Understanding this connection is one of the main purposes of the hereto discourse. To achieve this purpose, the hereto discourse was divided into three parts and eight chapters. The first part prepares a reader for a presentation of the views of Mickiewicz and Ern included in the next two parts. In this part, I consider the issue of religious philosophies of action, but first of all I give key arguments to isolate them as a separate group of philosophical standpoints, and I aim at defining their attitude to German idealism and philosophy of action that was developed in Hegelian school after the death of Hegel. In this part, I put the ideas of Mickiewicz and Ern among conceptions of other authors representing the religious philosophy of action in Poland and in Russia, such as August Cieszkowski, Zygmunt Krasiński, Nikolay Fyodorov and Nikolay Berdyaev. These considerations lead to defining the base of metaphilosophical distinctiveness of religious philosophy of action from its irreligious form, as well as different kinds of approach to German idealism represented among religious philosophers of action, and some basic statements connecting representatives of this standpoint. In the next two parts I look into a critique of German philosophy conducted from perspective of this standpoint which I define as religious philosophy of action by Adam Mickiewicz in Parisian lectures and Vladimir Ern in different periods of the development of his philosophy. Both of these parts consist of three chapters. Both in the part dedicated to the worldview of the Polish poet, and the one regarding considerations of the Russian philosopher, 3 a critical dimension was exposed, directed against different currents in German philosophy of the end of 18-th and 19-th century, and the beginning of the 20-th century. However, it is not the only dimension considered in these parts of the discourse. In the final chapters of every part I present a positive aspect of both standpoints, which shows conviction that without defining the worldviews of Mickiewicz and Ern, presentation of critique of German philosophy conducted by them would not be complete. Because of that, the part dedicated to the Polish poet consists of three chapters dealing sequentially with issues of the place of philosophical problems in his lectures about Slavic literature, critique of philosophy carried out in these lectures, and the role of the idea of action in the project of new thinking which appears in the lectures by Mickiewicz. In case of the last part of the discourse, dedicated to the views of Ern, division into chapters reflects subsequent stages of development of his philosophy. This part begins with the chapter which describes the standpoint of Ern during the so called dispute about Logos, after which comes the chapter dedicated to his views about spiritual basis of the WWI. In the last chapter, I analyse his most important and, at the same time, unfinished work The Highest Understanding of Plato. Introduction to Studies of Plato’s Works, in which he aimed at presenting his own interpretation of Platonism, the continuator of which he wanted to be. The direct matter of concern in the hereto discourse is thus two closely related issues: critique of German philosophy conducted by Mickiewicz and Ern, and articulations of the idea of action which can be found in their works. Both thinkers show conviction that the way to philosophical independence of their nations goes through critique of German philosophy which, according to them, was prevailing in contemporary Europe. Key role in the process of gaining independence by Polish and Russian philosophy was supposed to be played by the idea of action. It was one of the most important ideas leading both philosophers to attempts at crossing philosophical horizon of their times. In spite of many convergences between their worldviews, they did not cross this horizon in the same way – Mickiewicz was looking forward to new, higher philosophy in the future, connections with which he found in Polish poetry, whereas Ern directed himself towards Platonic sources of philosophical reflection.