Dialog jako styl myślowy. Wykładniki biblijnej "koine" kulturowej w listach Norwida

Rozprawa – jeśli czytać ją pod kątem teoretycznym – poświęcona jest zagadnieniu kulturowej roli cytatu. Reaktualizuje koncepcje Michaiła Bachtina i Walentina Wołoszynowa związane z problematyką słowa dialogowego, by przypomnieć, że cytat (w szerokim rozumieniu: od cytatu właściwego, przez parafrazę i aluzję po mowę pozornie zależną) nie jest jedynie wykładnikiem relacji międzytekstowych, jak traktuje go późno nowoczesna i ponowoczesna humanistyka, ale przede wszystkim wykładnikiem relacji międzypodmiotowych. Po pierwsze, jest dialogiem nadawcy z adresatem zróżnicowanym formalnie i znaczeniowo ze względu na łączące ich więzi, stosunek ich światopoglądów, kompetencje oraz sytuację, w jakiej przebiega komunikacja między nimi. Po drugie – jest eksterioryzacją dialogu wewnętrznego autora, do którego włączone zostają przyswojone cudze słowa, przede wszystkim te, które pochodzą z bliskich jemu i jego odbiorcom tekstów kultury. Wyjątkowo dogodnego materiału do zweryfikowania tych założeń dostarcza literatura niefikcjonalna (to jest o identyfikowalnej referencji), zwłaszcza list, który ze względu na specyficzną sytuację komunikacyjną szczególnie sprzyja zaistnieniu wielu typów cytatów, zróżnicowanych pod względem formy oraz funkcji. Na podstawie analiz cytatów biblijnych w listach Cypriana Norwida, a dla porównania – także Piotra Semenenki, Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego, sformułowana została koncepcja cytatu jako koiné kulturowej. Koncepcja ta zasadza się na uznaniu, że posługiwaniu się w mowie (wypowiedzi) cytatami z tekstów powszechnie znanych w danej wspólnocie, odwołujących się do podzielanej przez jej członków kompetencji kulturowej i językowej, ułatwia nie tylko ich porozumiewanie się, lecz także stanowi o wspólnoty tej integracji. Integracji nie jako powtórzeniu, potwierdzeniu i alegacji, ale także dialogu: sporze, polemice, niezgodzie lub aprobacie z zastrzeżeniami bądź antycypowanymi sprzeciwami. Cytaty należące do koiné są formą dialogującego i zdialogizowanego słowa kulturowego. Pierwszy rozdział rozprawy został poświęcony listowi i jego gatunkowym wyróżnikom. Na podstawie analiz empirycznego materiału historycznego, ujmowanego w optyce inwariantywnej, sformułowana została teza, że list wyróżniają przede wszystkim tekstowe eksponenty specyficznej dla niego sytuacji komunikacyjnej. Za takie minimalne wykładniki listowości uznane zostały konwencjonalne elementy listu, szyftery, formy osobowe czasowników, niekonwencjonalne zwroty do adresata, określenia czasu i miejsca, nawiązania o charakterze dialogowym oraz uwagi metatekstowe. Drugi rozdział podjął zadanie weryfikacji teoretycznych ustaleń o gatunkowych wyróżnikach listu na przykładzie pism Norwida i historii ich edycji. Rozdział trzeci został poświęcony cytatowi: jego różnym koncepcjom oraz powiązaniom z kwestią mowy pozornie zależnej. Przypomniana została problematyzacja cytatu jako dwugłosu i wykładnika relacji międzypodmiotowych, znana z prac Bachtina i Wołoszynowa. Na tej podstawie zdefiniowany został cytat, skatalogowane jego formalne typy oraz sformułowana koncepcja koiné kulturowej. Opisana została także rola Biblii (stanowiącej źródło analizowanych w dalszych częściach pracy cytatów) w XIX-wiecznej polskiej wspólnocie narodowej, pojmowanej (za autorytatywnymi rozstrzygnięciami socjologów) jako wspólnota kulturowa. W rozdziale czwartym opisana została koiné kulturowa Semenenki, Mickiewicza i Słowackiego. Cytaty biblijne w ich listach pozwalają wskazać charakterystyczne dla autorów strategie cytowania: koiné jako powtórzenia, koiné jako mówienia oraz koiné jako elementu stylizacji. Każda z nich polega na wykorzystaniu innych właściwości i możliwości cytatu. Rozdział piąty został w całości poświęcony koiné Norwida. Analiza jego różnych sposobów cytowania ma przede wszystkim wykazać, że poeta nie tylko mówił, ale także myślał Biblią, o czym najdobitniej świadczą jego cytaty w mowie pozornie zależnej.

The dissertation – in its theoretical aspect – is devoted to the issue of the cultural role of quotation. It reactualises Mikhail Bakhtin’s and Valentin Voloshinov’s concepts related to the issue of dialogical word, to remind, that quotation (broadly defined – from the quotation, paraphrase and allusion to represented speech and thought) is not only an exponent of intertextual relations, as late modern and postmodern humanities consider it, but also and most of all an exponent of intersubject relations. First, it is a dialogue between the sender and receiver formally and semantically differentiated because of their connexion, relation of their worldviews, cognizance and the situation their communication is set in. Second – it is exteriorization of authors inner dialogue, to which internalised other’s words are included, mainly those that have origins in cultural texts well known to him and his receivers. Nonfiction literature is a suitable material to verify those assumptions – especially a letter with its unique communicative situation that allows many types (in form and function) of quotation to be used. Based on the analysis of Bible quotations in letters of Cyprian Norwid, and also, for comparison, of Piotr Semenenko, Adam Mickiewicz and Juliusz Słowacki, the concept of quotation as a cultural koiné is presented. It states, that using a quotation from texts well-known in a particular cultural community (appealing to shared cultural and lingual cognizance) not only simplifies communication, but also integrates the community. This integration comes from both confirmation and dialogue: argument, polemic, disagreement or approval with objections. A quotation that belong to koiné are a form of dialoguing and dialogised word of the culture. The topic of the first chapters is a letter genre and its characteristics – the findings about the minimal requirements of a letter, that are referring to previous studies, above all, to the first Polish monograph of the genre, Teoria listu (Theory of letter) by Stefania Skwarczyńska (1937), will be used in further studies about quotation in a letter and its specifity. The conclusion, based on the analysis of letters, is, that letter genre in distinguished mostly by textual exponents of its unique communicative situation. The minimal exponents of it are conventional elements of letter, shifters, first and second person verb forms, unconventional form of addressing the receiver, information about time and place, referring to receivers words and metatextual remarks. The second chapter is a verification of those theoretical findings by the example of Norwid’s works and the history of their editions. The third chapter is dedicated to a quotation: different concepts of it and its connections with the represented speech and thought. The idea of a quotation as a double voice and an exponent of intersubject relations known from Bakhtin’s a Voloshinov’s works is reminded. Based on it quotation is defined, its types catalogued and the concept of cultural koiné is presented. Also the role of the Bible (which is a source of the quotation analysed in the next part of the dissertation) in the XIXth century Polish nation as a cultural community is described. The fourth chapter describes the cultural koiné of Semenenko, Mickiewicz and Słowacki. Bible quotations in their letters allow to point out characteristic strategies of quoting: koiné as a repetition, koiné as speaking and koiné as a part of stylization. Each of them is using different properties and abilities of quotation. Finally, the fifth chapter is fully devoted to the Norwid’s koiné. The analysis of various types of quotations in his letters proves, that he not only spoke, but also thought by the Bible, which is best shown by his quotations in the form of represented speech and thought.