Ochrona cmentarzy żydowskich w Polsce. Współczesne formy negocjowania pamięci i dziedzictwa

Cmentarz żydowski jest miejscem działań, na którym uwidaczniają się motywacje i przekonania różnych grup społecznych, relacje między nimi, ich stosunek do historii, oraz tożsamość poszczególnych osób. Proces ochrony cmentarzy żydowskich rozpatruję w kontekście negocjowania relacji polsko-żydowskich przez „strony”: instytucjonalną państwową, żydowską i lokalną, reprezentowaną przez lokalnych działaczy, oraz w kontekście indywidualnej i zbiorowej pamięci o Żydach. Na przykładzie analizy sposobów użytkowania i ochrony przestrzeni pochówków przedstawiam stosunek do pamięci o Żydach w kontekście historycznych działań, uwzględniając Zagładę jako determinującą tę pamięć. Wyraża się ona poprzez codzienne praktyki mieszkańców, wynikające z relacji polsko-żydowskich, przez ich perfomatywność. Dziedzictwo, postrzegane jako proces, krzyżuje się z kategoriami tożsamości, pamięci, przestrzeni i związanych z nimi praktyk społecznych. Opisałam systemowe i jednostkowe sposoby negocjacji: praktyki i strategie stosowane przez „strony” działające na rzecz „oswajania” żydowskości w lokalnych społecznościach, mające na celu uczynienie z pamięci o Żydach trwałego elementu lokalnej historii. Poddałam analizie najważniejsze aspekty negocjacji – ochronę szczątków zmarłego i materialne przejawy upamiętnień, tj. prace z pomnikami i nagrobkami. Przedstawiłam osobiste i retoryczne formy negocjowania ochrony cmentarzy i rolę, jaką w nim odgrywają doświadczenia ekspertów i działaczy oraz wyobrażenia, stereotypy i emocje związane z żydowskością i słowem Żyd. Sposoby negocjacji polegają na częściowym wykorzystaniu obowiązującego prawa w takich kwestiach jak ustalenie własności terenu i tym samym określenie odpowiedzialności za cmentarz, bądź na wpisaniu cmentarzy do rejestru zabytków, by legitymizować ich ochronę i określić oficjalne jej narzędzia. Omawiając przypadki cmentarzy żydowskich w Polsce ukazuję oddolność wielu działań, uznaniowość negocjowania ochrony, jak też ogrom problemów, z którymi borykają się osoby walczące o pamięć i dziedzictwo żydowskie. Opisane formy ochrony, strategie negocjowania i relacje między grupami wieńczą dwa kluczowe materialne aspekty cmentarza: macewa jako historyczny znak pamięci /niepamięci i pomnik, tzw. upamiętnienie symboliczne (w praktyce tablica upamiętniająca pochowanych Żydów) – najczęściej wynegocjowana forma upamiętnienia, promowana przez władze lokalne, która jednak nie zabezpiecza trwale cmentarza czy macew. Rozprawa powstała na podstawie badań prowadzonych w latach 2012-2019 na terenie województw: mazowieckiego, podlaskiego, lubelskiego, świętokrzyskiego i podkarpackiego z wykorzystaniem metody badań będącej formą etnografii zaangażowanej, łączonej z pracą zawodową, wyjazdami terenowymi i zaangażowaniem społecznym w ochronę dziedzictwa żydowskiego.

The Jewish cemetery is a place of activities, where the motivations and convictions of various social groups, the relationships between them, their approach towards history, and the identity of individuals become visible. The process of protecting Jewish cemeteries is examined in the context of the negotiating of Polish-Jewish relations by "sides": the state institutional, the Jewish, and the local, represented by local activists, and in the context of individual and collective memory of Jews. By presenting different ways in which burial spaces are used and protected, I analyse the understanding of the memory of Jews in the context of historical activities, taking into account the Holocaust as a determinant of this memory. It is expressed through the everyday practices of the inhabitants, resulting from Polish-Jewish relations, through their performativity. Heritage, seen as a process, intersects with categories of identity, memory, space and related social practices. I described systemic and individual ways of negotiating: practices and strategies employed by "sides" working to "familiarize" Jewishness in local communities, aiming to make the memory of Jews a permanent element of local history. I have analysed the most important aspects of the negotiations – the protection of the remains of the deceased and the material manifestations of commemoration, i.e. work with monuments and tombstones. I have presented individual and rhetorical forms of negotiating the protection of cemeteries and the role played in it by the experiences of experts and activists as well as by perceptions, stereotypes and emotions associated with Jewishness and the word Jew. The methods of negotiations include, in part, the use of existing law on issues such as determining the ownership of the land and thus defining responsibility for the cemetery, or the inclusion of cemeteries in the register of monuments to legitimise their protection and define its official tools. By discussing cases of Jewish cemeteries in Poland, I point out the grassroots nature of many activities, the discretionary nature of negotiating protection, as well as the magnitude of the problems faced by those fighting for memory and Jewish heritage. The described forms of protection, negotiation strategies, and relations between groups are concluded by two key material aspects of the cemetery: the matzeva as a historical sign of memory/non-memory and the monument, the so-called symbolic commemoration (in practice, a plaque commemorating buried Jews) – the most frequently negotiated form of commemoration, promoted by local authorities, which, however, does not permanently protect the cemetery or the matzevot. The dissertation is based on research conducted in 2012-2019 in the following voivodeships: Mazowieckie, Podlaskie, Lubelskie, Świętokrzyskie and Podkarpackie, using a research method that is a form of engaged ethnography, combined with professional work, field trips, and social involvement in the protection of Jewish heritage.