Ulica jako przestrzeń socjalizacji i edukacji. Alternatywne projekty życiowe młodzieży z warszawskiego centrum

Przedmiotem pracy jest analiza sposobu doświadczania młodości i konstruowania indywidualnych projektów życiowych przez młodzież, która związana jest z przestrzenią uliczną centrum dużego miasta – Warszawy. Podejmowane są w niej problemy rozpoznawania sytuacji biograficznej młodych osób i odkrywania ich refleksyjności społeczno-biograficznej, rozumianej jako określona dyspozycja, postawa lub kompetencja do podmiotowego kształtowania projektu życiowego i reagowania na zewnętrzne uwarunkowania rozwoju doświadczane przez jednostkę. Zagadnienia te oraz poznanie przebiegu procesów rozwojowych młodzieży z warszawskiego centrum rozpatrywane są w kontekście współczesnych procesów przemian społecznych, a także w odniesieniu do kwestii alternatywnego wobec tradycyjnych sposobu kształtowania relacji ze środowiskiem. W ramach prezentowanej rozprawy analizie poddano specyficzną społeczno-kulturową przestrzeń ulicy w centrum dużego miasta, jako środowiska, w którym młodzież spędza czas, nawiązuje więzi społeczne, realizuje potrzeby życiowe i rozwojowe oraz konstruuje projekty biograficzne, rozumiane jako procesy refleksyjnego kształtowania tożsamości i indywidualnego rozwoju. Zagadnienia dotyczące tworzenia projektów życiowych uwzględniają takie aspekty narracji życiowej, jak organizację codziennego życia, plany na przyszłość, relacje z otoczeniem społecznym, aspiracje i oczekiwania czy realizowane style życia. W swoim praktycznym wymiarze badanie służy wypracowaniu adekwatnych dróg wsparcia edukacyjnego młodych ludzi w świadomym kierowaniu procesem projektowania życia, odkrywaniu przyjmowanych przez nich wartości, dostrzeganych potrzeb i stawianych celów rozwojowych. Uwzględniono w tym zakresie zagadnienia kształtowania edukacji do samorozwoju (ustawicznej, pozaszkolnej), wspierającej procesy pracy nad tożsamością i projektem biograficznym w nowych przestrzeniach życia, takich jak środowisko otwarte ulicy centrum dużego miasta oraz wsparcia społecznego kierowanego do osób doświadczających procesów marginalizacji i wykluczenia społecznego. W pierwszych dwóch rozdziałach skonstruowana została struktura teoretyczno-pojęciowa podejmowanych w pracy zagadnień. Sytuuje ona problemy badawcze w obszarze dotychczas prowadzonych badań i istniejących teorii. Służy wypracowaniu adekwatnych narzędzi do opisu badanych zjawisk. W pierwszym rozdziale analizowane są zagadnienia rozwoju młodych ludzi – kształtowania tożsamości i socjalizacji w warunkach późnonowoczesnego porządku społecznego. Znajduje się tu odwołanie do klasycznych i współczesnych koncepcji z tego obszaru, takich jak: teoria rozwoju psychofizycznego Erika Eriksona, koncepcje socjalizacji Petera Bergera i Thomasa Luckmana, Pierre’a Bourdieu czy Jerzego Modrzewskiego, a także współczesne koncepcje płynnej tożsamości Zygmunta Baumana, refleksyjności w pracach Urlicha Becka, Anthonego Giddensa oraz Margaret Archer czy koncepcja pracy nad projektem własnego życia Sławomira Krzychały. Jako szczególnie istotne, z perspektywy podejmowanego tematu, ujawniły się tutaj kategorie refleksyjności społeczno-biograficznej, biograficznego uczenia się oraz pracy nad indywidualnymi projektami własnego życia. Drugi rozdział podejmuje zagadnienie przestrzeni, miejsca i środowiska w ujęciu pedagogicznym oraz innych nauk społecznych i humanistycznych. Analizie poddano tutaj tradycyjne sposoby rozumienia związków człowieka z miejscem w kontekście jego rozwoju osobowego i społeczno-kulturowego. W centrum rozważań tego rozdziału stoją także przemiany relacji jednostek i grup ze środowiskiem oraz współczesne wyzwania wynikające z procesów społecznych ponowoczesnego świata. Szczególną uwagę poświęcono środowisku miejskiemu i przestrzeniom aktywności człowieka współcześnie w nim kształtowanym. Kluczowymi okazały się zagadnienia przemian sposobu doświadczania przestrzenności i umiejscowienia w kontekście hipernowoczesności (Marc Augé) oraz zmiany paradygmatu edukacji środowiskowej w kierunku subiektywno-interakcyjnie kształtowanej przestrzeni własnego życia. Rozdział trzeci przedstawia założenia metodologiczne oraz procedury badawcze zastosowane w celu empirycznego rozpoznania badanego problemu. Prezentowany jest tutaj imperatyw praktyczności prowadzenia badań w obszarze zainteresowania pedagogiki społecznej odnoszący się do tradycji doświadczalnictwa społecznego obecnego w pracach badawczych Heleny Radlińskiej. Określone są cele poznawcze i praktyczne, a także epistemologiczne podstawy prowadzonych badań. Wśród podstawowych procedur pozyskiwania danych empirycznych znalazły się pogłębione wywiady indywidualne zrealizowane z młodymi ludźmi związanymi z przestrzenią uliczną warszawskiego centrum. Pozwoliły one na uzyskanie wglądu w subiektywne doświadczenie procesu pracy nad projektem biograficznym a także nad sposobem postrzegania przestrzeni ulicznej warszawskiego centrum. Zastosowano również obserwacje pozwalające uzupełnić pozyskany materiał badawczy o perspektywę społeczno-edukacyjną w odkrywaniu znaczenia tego specyficznego środowiska dla procesu rozwoju i społecznej aktywności młodych ludzi. W rozdziale czwartym poddano analizie, pozyskane w trakcie badań, dane empiryczne dotyczące zagadnienia kształtowania relacji młodzieży z alternatywną – wobec tradycyjnie ujmowanego środowiska lokalnego – przestrzenią centrum dużego miasta. Przestrzeń ta ujawniła cechy, które przybliżają ją do obecnej w koncepcji Marca Augé kategorii „nie-miejsca”, obszaru pozbawionego roli miejsca kulturowego czy środowiska lokalnego. Uwaga skupiona została na sposobie wykorzystania i postrzegania tego obszaru przez młode osoby znajdujące się w sytuacji marginalności. Badania ukazały, jakie znaczenie młodzi ludzie nadają przestrzeni ulicznej warszawskiego centrum, jakie funkcje pełni ona w ich intersubiektywnym doświadczeniu oraz w jaki sposób oswajają i kreują ją jako przestrzeń własnego życia. Analiza społecznego wymiaru relacji młodzieży z przestrzenią miejską i innymi jej użytkownikami pozwoliła opisać specyficzną formę wspólnoty tworzonej w nietypowych warunkach obszaru o cechach nie-miejsca. Określona została ona jako „płynna społeczność”. Rozdział piąty zawiera analizę narracji biograficznych młodzieży z warszawskiego centrum, ukierunkowaną na rozpoznanie procesów kształtowania się i rozwijania refleksyjności społeczno-biograficznej oraz przyjmowanych strategii rozwojowych. Ukazany został ich procesualny i dynamiczny charakter. Wyszczególniono również trzy dominujące typy strategii przyjmowanych przez młodzież z warszawskiego centrum w związku z utrudnionym rozpoczynaniem procesu pracy nad projektem własnego życia: beztroską niezależność, pozorną beztroskę oraz dyfuzyjny projekt uliczny. Zwraca się przy tym uwagę na procesy uczenia się biograficznego i czynniki wpływające na potencjał do reorganizowania indywidualnych trajektorii życiowych oraz planów rozwojowych. Uwzględnia się w tych analizach również zewnętrzne uwarunkowania rozwoju, takie jak doświadczenie bycia w sytuacji marginalności czy społeczno-kulturowe procesy indywidualizacji, pluralizacji lub niestabilności. Wskazują one na istotne z perspektywy edukacyjnej zagadnienia współzależności między proponowaną wizją współczesnego człowieka – refleksyjnego, samorealizującego się indywidualisty – a obiektywnymi uwarunkowaniami współczesnego społeczeństwa, które stwarza różnego typu bariery i szanse. W odniesieniu do potrzeby zaproponowania adekwatnych rozwiązań pedagogicznych ujawnia to dwa obszary ukierunkowywania działań edukacyjnych i społecznych – wspieranie jednostek w rozwijaniu konstruktywnych form refleksyjności społeczno-biograficznej oraz działanie na rzecz niwelowania zagrożeń związanych z indywidualnym i społecznym doświadczaniem skutków procesów marginalizujących w różnych przestrzeniach życia człowieka. Zrekonstruowane obrazy sposobów tworzenia relacji jednostek i grup z przestrzeniami życia wpłynęły na podjęcie w rozdziale szóstym poszukiwań adekwatnej formuły pedagogiki środowiskowej oraz edukacji do samorozwoju. Weryfikacja klasycznych założeń pracy środowiskowej związana jest z obserwacją, że nowe przestrzenie życia są w większym stopniu dynamiczne i intersubiektywnie kształtowane, niż stabilne i zastane, jak w tradycyjnie ujmowanych kategoriach środowiska lokalnego czy środowiska zamieszkania. Ujawnia to konieczność odkrywania relatywistycznej perspektywy i zindywidualizowanego sposobu nadawania im znaczeń przez różne grupy mieszkańców czy też tymczasowych użytkowników. Propozycje oddziaływań edukacyjnych na rzecz wspierania rozwoju jednostek i grup w kontekście indywidulanych oraz środowiskowych zasobów czy ograniczeń uwzględniły refleksje oraz wnioski dotyczące procesu kształtowania projektów życiowych przez młodych ludzi w warunkach ponowoczesnego porządku społecznego oraz przemian w sposobie kształtowania relacji człowieka z alternatywnymi przestrzeniami życia. W ramach poszukiwań adekwatnych modeli wsparcia wypracowany został zestaw ról i zadań pedagoga działającego na rzecz wspierania rozwoju młodych ludzi w sytuacji marginalności. Przy jego opracowaniu wykorzystano, zrewidowane w odniesieniu do wyników prowadzonych badań, założenia przyświecające metodzie streetworkingu oraz koncepcjom wsparcia społecznego, pracy środowiskowej i edukacji do samorozwoju prezentowanym w pracach Stanisława Kawuli, Dzierżymira Jankowskiego, Agnieszki Cybal-Michalskiej, Sławomira Krzychały, Ewy Wysockiej, Bogdana Skrzypczaka czy Anny Pluskoty. Komplementarny zbiór zadań pracy środowiskowej w alternatywnych przestrzeniach otwartych zawiera się w przedstawionych w tej pracy sześciu rolach pedagoga – budowniczego mostów, edukatora społecznego, wspierającego asystenta, aktywisty społecznego i dialogicznego nauczyciela. Rozprawa, zgodnie z przyjętymi celami łączy dwa wymiary badań pedagogicznych. Pierwszy, analityczny, służył rozpoznaniu nowych wyzwań stojących przed edukacją na rzecz rozwoju młodzież w odniesieniu do współczesnych przemian społeczno-kulturowych i problematyki pracy środowiskowej w alternatywnych przestrzeniach życia człowieka. Drugi, praktyczny, ukierunkowany był na wypracowanie propozycji oddziaływań i strategii edukacyjnych odpowiadających na potrzeby młodych ludzi znajdujących się w sytuacji marginalności.

The subject of the study is an analysis of the way of experiencing youth and constructing individual life projects by young people, who are socially connected with the street space of the center of a large city - Warsaw. The problems of recognizing the biographical situation of young people and discovering their socio-biographical reflectivity are taken into account in the research. Socio-biographical reflectivity is understood as a specific disposition, attitude or competence for the personal development of a life project and ability to respond to external conditions of development experienced by the individual. These issues and the course of Warsaw city center youth development processes are dealt with in the context of contemporary social change processes as well as in relation to the alternative to traditional ways of shaping relations with the social environment. Within the context of the presented study, the analysis examined the specific socio-cultural space of the street in the center of a large city. This space is considered as an environment in which young people spend their time, establish social bonds, meet their living and development needs, and construct biographical projects understood as processes of reflective identity formation and individual development. In its practical dimension, the study aims at developing adequate ways to support young people's education in the conscious management of the life-cycle, discovering their values, perceived needs, and development goals. This includes the issue of designing education for self-development (continuous, extracurricular), which supports the processes of identity work and biographical design in new areas of life such as the open environment of the large city street as well as social support directed at people experiencing marginalization and social exclusion. In the first two chapters, the theoretical and conceptual structure of the research questions was constructed. It locates research problems in the area of existing theories and studies. The first chapter examines the development processes of young people – shaping identity and socialization in the context of the postmodern social order. There are references to classical and contemporary concepts in this area, such as Eric Erikon's psychophysical development theory, the socialization concepts of Peter Berger, Thomas Luckman, Pierre Bourdieu and Jerzy Modrzewski, as well as contemporary concepts of liquid identity of Zygmunt Bauman, concept of reflection in works of Urlich Beck, Anthony Giddens and Margaret Archer or the Sławomir Krzychala’s concept of working on the project of his own life. The second chapter deals with problem of space, place and environment in pedagogy and other social sciences and humanities. The traditional ways of understanding human relationships with the place in the context of their personal and socio-cultural development are analyzed here. Important issues of this chapter are also the transformations of relations between individuals and groups with the environment and the present challenges of social processes of the postmodern world. Important issues were changes of the way of experiencing space and location in the context of hyper-modernity (Marc Augé) and the change of the paradigm of environmental education towards the subjectively-interactively shaped space of one's own life. Chapter three presents the methodological issues and procedures used in research. The imperatives of practical research in the field of social pedagogy referring to the tradition of social research present in Helena Radlinska's research work were important guidelines. Among the basic procedures for acquiring empirical data there were individual in-depth interviews conducted with young people connected with the street space of the Warsaw city center. Also, observations have been made to supplement the research material for a socio-educational perspective in exploring the importance of this specific environment for the development and social activity of young people. In the fourth chapter, the empirical data related to the problem of shaping the relations of youth with the alternative (to the traditionally understood local environment) space of the center of the big city, was analyzed. This space has revealed the features that bring it closer to the Marc Augé’s concept of "non-place", an area devoided of the role of a cultural place or a local environment. Attention was focused on the way people use and perceive this area in the situation of marginality. Studies have shown how young people value the street space of Warsaw city center, what functions they perform in their intersubjective experience, and how they embody and create it as a space of their own lives. An analysis of the social dimension of the relationship between youth and urban space and its other users allowed to describe the specific form of community created in non-typical areas with non-place features. It has been described as a "liquid community". The fifth chapter contains an analysis of biographical narratives of youth from the Warsaw city center. It is aimed at identifying the processes of shaping and developing socio-biographical reflectivity and adopting development strategies. Three dominant types of strategies adopted by young people from the Warsaw city center are also highlighted in the context of the impediment to start work on the design of one's own life: carefree independence, seeming easiness and diffusional street project. There is importance of processes of biographical learning and factors influencing the potential to reorganize individual trajectories of life and life plans. The external conditions of development, such as the experience of being excluded or socio-cultural processes of individualization, pluralization or instability, are also taken into account in these analyzes. It points an important from the educational perspective aspects of the interdependence between the proposed vision of a (post)modern man (a reflective, self-fulfilling individualist) and the external conditions of modern society, which creates various barriers and opportunities. With regard to the need to propose adequate pedagogic solutions, this reveals two areas of orientation for educational and social action – supporting individuals in developing constructive forms of socio-biographical reflection and working towards the elimination of the risks of individual and social experiencing the effects of marginalizing processes in different spheres of human life. The reconstructed images of ways of creating relationships between individuals and groups with spaces of life influenced the search for an adequate formula of environmental education and self-development education in the sixth chapter. Verification of the classical assumptions of community work is related to the observation that new spaces of life are more dynamically and intersubjectively shaped than stable and existent as in the traditionally conceived terms of the local environment or environment of residence. Suggestions for educational action to support the development of individuals and groups in the context of individual and environmental resources or constraints have included reflections and conclusions on the process of shaping life projects by young people in conditions of postmodern social order and changes in the way people shape relationships with alternative living spaces. As part of the search for adequate support models, a set of roles and tasks of a pedagogue working to support the development of young people in a marginal situation have been developed. In its development, there were used the principles of street work and the concepts of social support, community work and self-development education. A complementary set of environmental work tasks in alternative open urban spaces is contained in the six roles of pedagogue - bridge builder, social educator, supporting assistant, social activist and dialogical teacher. The dissertation, in line with the pursued objectives, combines two dimensions of pedagogical research. The first, analytical, was to identify the new challenges facing youth development education in relation to contemporary socio-cultural transformations and the issues of environmental work in alternative spaces of human life. The second, practical, was aimed at working out proposals for pedagogical action and educational strategies that respond to the needs of young people in a situation of marginality.