O śmiechu z perspektywy językowej. Studium semantyczne czasownika śmiać się i jego wybranych derywatów słowotwórczych

Zadaniem rozprawy jest opis śmiechu przez pryzmat semantyki podstawowych słów, służących w polszczyźnie do mówienia o tym zjawisku. Aby zrealizować wskazany cel, przeprowadzam w pracy analizę, na którą składają się dwie części, ukazujące różne aspekty językoznawczego oglądu śmiechu. Pierwsza z nich skupia się na zbadaniu znaczenia i składni polisemicznego czasownika śmiać się, tworzącego w języku polskim rozbudowane gniazdo leksykalne. Punktem wyjścia analiz jest opis sposobów definiowania tego słowa w wybranych powojennych ogólnych słownikach języka polskiego oraz przyjrzenie się jego obrazowi etymologicznemu. Kolejne kroki badawcze koncentrują się na wyodrębnieniu podstawowego, „dźwiękowego” znaczenia leksemu śmiać się oraz wtórnych, „niedźwiękowych” sensów tego słowa, funkcjonujących we współczesnej polszczyźnie. Pochodne znaczenia czasownika śmiać się badam poprzez analizę ich wykładników: składniowych (wyznaczonych przeze mnie struktur predykatowo-argumentowych, które tworzą derywaty semantyczne od leksemu śmiać się), leksykalnych, a także frazeologicznych. Opisowi gniazda wyrazowego czasownika śmiać się towarzyszy namysł nad źródłami i mechanizmem przeobrażeń metonimicznych, odpowiadających za bogactwo semantyczne tego słowa. W pierwszej części badania zjawiska śmiechu wykorzystuję pojęcia i narzędzia badawcze wywodzące się z formalnych i strukturalistycznych ujęć lingwistycznych. Są nimi: składnia struktur predykatowo-argumentowych, elementy semantyki składnikowej, teoria metonimii językowej. Analizy językoznawcze uzupełniają uwagi na temat różnych form i funkcji komizmu, do których odnosi się czasownik śmiać się. Materiał tekstowy z udziałem tego leksemu stanowią konteksty zaczerpnięte z Narodowego Korpusu Języka Polskiego oraz pozyskane za pomocą wyszukiwarki internetowej Google. Drugi aspekt językoznawczego badania zjawiska śmiechu jest związany w mojej rozprawie z perspektywą pragmatyczną. W ramach tego kierunku oglądu śmiechu podejmuję analizę aktu mowy, który klasyfikuję jako akt zniewagi poprzez komizm (śmiech). Językowymi korelatami tego aktu są czasownik [ktoś] śmieje się do [kogoś] z [kogoś], omówiony w pierwszej części pracy, oraz dodatkowo leksemy – wyśmiewać/wyśmiać i ośmieszać/ośmieszyć – będące jego derywatami słowotwórczymi. Poprzez językoznawczy opis obu tych derywatów podejmuję próbę wymodelowania typowej sytuacji komunikacyjnej, nazywanej w polszczyźnie wyśmiewaniem i ośmieszaniem. Składnikami tej sytuacji, które badam w rozprawie, są uczestnicy aktu zniewagi oraz typowe strategie deprecjonowania za pomocą śmiechu. Taktyki wyśmiewania, ośmieszania opisuję na przykładzie niewielkiego wycinka dyskursu politycznego prowadzonego w Polsce w latach 2019–2022. Zgodnie z wykorzystanymi w drugiej części analizy założeniami teorii aktów mowy w ujęciu J.L. Austina i J.R. Searle’a znieważanie śmiechem badam także w odwołaniu do płaszczyzny komunikacyjnych wyróżników tego aktu mowy oraz jego warunków fortunności i skuteczności. Rezultatem przeprowadzonych analiz jest opis semantyczny znaku językowego śmiać się, w którym ujawnia się duża zależność znaczeniowa i pragmatyczna tego słowa od szeroko rozumianego kontekstu, w tym tła związanego z różnymi gatunkami i funkcjami humoru. Podjęte w niniejszej rozprawie badania ukazują także specyfikę i reguły komunikacyjne jednego z typów zachowań komicznych, obecnego w naszych codziennych kontaktach społecznych. Śmiech w nim odgrywa rolę środka komunikowania negatywnych sądów i uczuć.

My dissertation is devoted to the analysis of laughter through a linguistic description of the selected basic Polish words associated with this phenomenon. The lexemes belonging to the field form a complex lexical nest which is constituted by a core polysemic unit śmiać się (to laugh). It seems that a linguistic study of this verb and its derivatives has not been given proper attention in the Polish linguistics. The first aim of my dissertation is to provide a semantic and syntactic description of the lexeme śmiać się (to laugh) in the contemporary Polish language. The second part of my research focuses on pragmatic aspect of the unit śmiać się which leads to the analysis of laughter as a form of social behavior. Among many types of such behaviors I chose the act of verbal mockery (i.e. an insult expressed through humor) represented by two specific behaviors whose Polish names are wyśmiewanie and ośmieszanie (to laugh at somebody, to make fun of somebody). The study consists of six main chapters. In the first chapter the aims and the scope of my dissertation are introduced. I also describe research material employed in my analysis. It is excerpted from the corpora of the contemporary Polish language (National Corpus of Polish) and complementarily from the Internet. The examples of mockery are excerpted from the stenographic reports of the Polish parliamentary sessions held from 2019 to 2022. The second part presents theoretical and methodological background of my research. Therein, I introduce research tools developed in the field of structural semantics (predicate-argument structure, componential semantics aiming to establish semantic features of lexemes based on semantic deviations), mechanisms of metonymy-motivated polysemy and the selected postulates and instruments of the theory of speech acts. This chapter also covers a number of philosophical, anthropological, psychological and sociological aspects of humor which are necessary to understand the nature of laughter and its triggers. In the third chapter I provide an overview of the lexicographic concepts of defining the verb śmiać się (to laugh). The third part gives a description of syntactic and semantic features of the verb śmiać się (to laugh). A starting point for this description is a short discussion concentrated on two aspects: 1) an etymological picture of this unit and 2) some elements of a contrastive analysis verifying the origins of the polysemic nature of the verb śmiać się (to laugh) in many languages. The main study is focused on isolating a “somatic” meaning of the archilexeme śmiać się and its six metonymy-motivated semantic derivatives. In the fifth chapter I attempt to analyze an act of verbal mockery through the prism of semantics and syntax of three Polish verbs: [ktoś] śmieje się do [kogoś] z [kogoś, czyjegoś], wyśmiewać/wyśmiać (to laugh at somebody) and ośmieszać/ośmieszyć (to make fun of somebody). I examine the distinguishing features of such behaviors as wyśmiewanie i ośmieszanie (to laugh at somebody, to make fun of somebody) and their preparatory conditions, as well as conditions of fortuitousness and effectiveness. All these research steps lead to the investigation of the illocutionary force and perlocutionary effects of the acts of wyśmiewanie i ośmieszanie (to laugh at somebody, to make fun of somebody). The structure of their locution is described in relation to common humorous strategies, such as irony, allusion, absurd, travesty, nicknaming, pun. They are presented on the basis of interactions specific to the contemporary Polish political discourse. Finally, the sixth part presents conclusions drawn from the analysis. I point out the role of the verb śmiać się (to laugh) as a textual, enantiosemic signal of various social behaviors and mental processes motivated by diversity of forms and functions of humor. I also refer to the importance of the speech act of mockery in our everyday interactions.