Obraz czasów stanisławowskich w wybranych utworach Henryka Rzewuskiego i Zygmunta Kaczkowskiego

Praca doktorska poświęcona jest zagadnieniu kreacji obrazu czasów stanisławowskich w wybranych utworach Henryka Rzewuskiego (1791-1866) i Zygmunta Kaczkowskiego (1825-1896). Przedmiotem analizy są: Pamiątki Soplicy (wyd. 1839) i Listopad (1846) Henryka Rzewuskiego oraz Anuncjata (1858), Bitwa o chorążankę (1851), Bitwa pod Widawą („Dziennik Literacki” 1852, nr 20-22), Dziedzic Strwiążyka („Pamiętnik Literacki. Pismo Tygodniowe” 1850, nr 28-29), Gniazdo Nieczujów (1852), Junakowie (1852), Kasztelanice Lubaczewscy (1851), Mąż szalony (1853), Murdelio (1852), Pan Bal („Gazeta Lwowska” 1852, nr 18-19, 21-22, 24), Pierwsza wyprawa pana Marcina (1852), Starosta hołobucki (1856), Swaty na Rusi (1852), Basia Karsznicka (1874), Edmund Chojnacki (1874) Zygmunta Kaczkowskiego. Jako klucz interpretacyjny do analizy wybranych utworów Rzewuskiego i Kaczkowskiego przyjęte zostały kategorie: codzienności (powiązana z pojęciem mikro i makrohistorii), źródeł wiedzy, prawdy historycznej, manipulowania faktami, mitu, antymitu, legendy oraz punktów widzenia. Przeprowadzone badania wykazały, że zasadnicza różnica pomiędzy obrazem czasów stanisławowskich wykreowanym przez Rzewuskiego i Kaczkowskiego odnosi się do sposobu opisu relacji pomiędzy małą i wielką historią, co wiąże się ze stosunkiem pisarzy wobec tradycji sarmackiej i przejawia się poprzez kategorię mitu zastosowaną przez Rzewuskiego oraz kategorię antymitu, charakterystyczną dla analizowanych tekstów Kaczkowskiego. Wizja dziejów u Rzewuskiego i Kaczkowskiego wpisuje się w ten sam sposób myślenia o historii, w którym to Bóg pełni rolę siły sprawczej wprowadzającej w ruch mechanizmy historii. W przypadku Rzewuskiego charakterystyczne jest to, że wielka i mała historia łączą się ze sobą nierozerwalnie do tego stopnia, że można by zrezygnować z rozróżnienia na wielką i małą historię. U Kaczkowskiego natomiast wielka i mała historia wykluczają się – próba pogodzenia tych dwóch wymiarów historii zawsze kończy się dla bohaterów katastrofą. Pewną równowagę do tego obrazu historii wprowadza filozofia stoicka. Obraz przeszłości Rzewuskiego i Kaczkowskiego odbiega zarówno od romantycznej, jak i pozytywistycznej wizji historii, gdyż zostaje ona podporządkowana wartościom sarmackiego uniwersum (wybrane do analizy teksty Rzewuskiego) lub polemice z nimi (wybrana do analizy twórczość Kaczkowskiego). Tym samym konstrukcja historii Rzewuskiego i Kaczkowskiego jawi się jako skomplikowany problem badawczy wymagający opisu uwzględniającego kilka aspektów. Pierwszy z nich (wspólny dla Rzewuskiego i Kaczkowskiego) to stosunek pisarzy do wartości tworzących sarmackie uniwersum, kolejny wskazuje, ile pisarstwo historyczne Rzewuskiego (romantyczna idealizacja przeszłości) i Kaczkowskiego (charakterystyczne dla pozytywistycznego światopoglądu w pełni świadome korzystanie z warsztatu historyka – badacza) czerpie ze światopoglądu epoki. Zarówno Rzewuski, jak i Kaczkowski zmieniali swe poglądy na czasy stanisławowskie, czego dowód stanowią Pamiętniki Bartłomieja Michałowskiego (1856-1857) Rzewuskiego oraz w Teka Nieczui (1883) Kaczkowskiego. Zagadnienie to, mimo że dostrzeżone w niniejszej pracy, zasługuje jednak na bardziej wyczerpujące omówienie. W tym względzie rozprawa otwiera perspektywę dalszych badań.

The doctoral thesis is devoted to the image of Stanisław August Poniatowski’s reign constructed in selected works by Henryk Rzewuski (1791-1866) and Zygmunt Kaczkowski (1825-1896). The analysed works comprise: Pamiątki Soplicy (1839) and Listopad (1846) by Henryk Rzewuski, as well as Anuncjata (1858), Bitwa o chorążankę (1851), Bitwa pod Widawą (Dziennik Literacki 1852, no 20-22), Dziedzic Strwiążyka (Pamiętnik Literacki. Pismo Tygodniowe 1850, no 28-29), Gniazdo Nieczujów (1852), Junakowie (1852), Kasztelanice Lubaczewscy (1851), Mąż szalony (1853), Murdelio (1852), Pan Bal (Gazeta Lwowska 1852, no 18-19, 21-22, 24), Pierwsza wyprawa pana Marcina (1852), Starosta hołobucki (1856), Swaty na Rusi (1852), Basia Karsznicka (1874), Edmund Chojnacki (1874) by Zygmunt Kaczkowski. The following categories served as interpretative keys for the present analysis: the category of everyday life (connected with micro- and macro-history) and such epistemological notions as the sources of knowledge, historical truth, manipulation of facts, myth and anti-myth, legends and varying points of view. The research has shown that the most important difference between the image of Poniatowski’s reign created by Rzewuski and Kaczkowski is connected with the way in which the relations between the small and the big history were described, depending on the writers’ attitude to Sarmatian tradition. This disparity is best seen through the category of myth employed by Rzewuski and the category of anti-myth used by Kaczkowski. In Rzewuski’s and Kaczkowski’s vision of the past, it is God who plays the role of a demiurge by setting the mechanisms of history in motion. The most characteristic feature in Rzewuski’s writings is the fact that the small and the big versions of history are strictly connected. In Kaczkowski’s interpretation of this period the small and the big history are mutually exclusive. Kaczkowski’s characters are doomed to failure whenever they try to reconcile their private lives with the big-scale history and only stoic philosophy may provide them with some consolation. As a result, the study shows that Rzewuski’s and Kaczkowski’s image of Poniatowski’s reign correspond neither with the romantic nor the positivist understanding of Polish history. Instead, Rzewuski sees it as part of the Sarmatian universe, while Kaczkowski enters into a polemic with the prevailing interpretations. The constructs of Rzewuski’s and Kaczkowski’s history constitute a complicated problem which needs be described in two main aspects. Firstly, the attitude of both writers, Rzewuski and Kaczkowski, to Sarmatian ideology needs to taken into account. Secondly, the influence of the intellectual atmosphere in the periods in which the two writers lived has to be stressed. In Rzewuski’s case this would be the idealised romantic vision of the past, while Kaczkowski’s works are typical of Polish positivism, in which the author of historical writings is a historian and researcher himself. Both Rzewuski’s and Kaczkowski’s views on Poniatowski’s reign tend to evolve, the evidence of which may be found in Pamiętniki Bartłomieja Michałowskiego (1856-1857) by Rzewuski and Teka Nieczui (1883) by Kaczkowski. This problem, although noticed in the thesis, is worth more attention and opens a new perspective for future research.