Prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów wymiaru sprawiedliwości

Zasadniczym celem rozprawy jest ustalenie znaczenia i treści prawa do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów wymiaru sprawiedliwości wyodrębnionego z treści prawa do sądu przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. SK 7/06 z 2007 r. oraz ocena realizacji tak ustalonego standardu w polskim systemie prawnym. Rozważania doprowadziły do konkluzji, że analizowane prawo ma charakter wielowymiarowy, wymagając ukształtowania ustroju i pozycji organów wymiaru sprawiedliwości i ich piastunów zgodnie z wymaganiami właściwości, niezależności, bezstronności i niezawisłości. Na jego treść składają się zatem: 1) prawo do rozpatrzenia sprawy przez sąd – konstytucyjny organ wymiaru sprawiedliwości, 2) prawo do właściwego sądu, 3) prawo do niezależnego sądu, 4) prawo do bezstronnego sądu, 5) prawo do niezawisłego sądu. W poszczególnych rozdziałach pracy omówiono treść wymienionych praw z odwołaniem się do orzecznictwa polskiego Trybunału Konstytucyjnego, trybunałów międzynarodowych oraz rekomendacji międzynarodowych. Oceniono także stan ich realizacji na gruncie ustawodawstwa. Analiza prowadzi do wniosku, że prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów wymiaru sprawiedliwości jest równoprawnym z innymi elementem prawa do sądu, charakteryzującym się bogatą i samodzielną treścią. Wszystkie elementy analizowanego prawa wyznaczają tożsamość konstytucyjną organu wymiaru sprawiedliwości i pozwalają na zakwalifikowanie podmiotu w nie wyposażonego jako sądu w rozumieniu konstytucyjnym. Realizacja prawa do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów wymiaru sprawiedliwości obejmuje zagadnienia pozornie ze sobą niezwiązane i od siebie odległe (jak np. zasady kształtowania struktury sądownictwa, przesłanki i tryb wyłączenia sędziego, zasady delegacji sędziowskich, sposób odwoływania ławników), ale jednak łącznie przesądzające o kształcie tego prawa. Przeprowadzone w niniejszej pracy badania skłaniają do postawienia generalnego wniosku, że prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów wymiaru sprawiedliwości jest w aktualnym stanie prawnym realizowane w sposób niewystarczający w odniesieniu do niektórych z jego elementów. O ile prawo do właściwego i prawo do bezstronnego sądu doznają na gruncie prawodawstwa nieznacznych jedynie uszczerbków, a stan ich przestrzegania można ocenić jako zasadniczo wysoki, o tyle prawo do niezależnego i niezawisłego sądu w przypadku sądów powszechnych i pełniących w nich urząd sędziów jest realizowane na zdecydowanie niewystarczającym poziomie. Z analizowanego prawa wynika, iż jednostka ma w stosunku do państwa roszczenie, aby sprawa objęta zakresem przedmiotowym prawa do sądu została rozpatrzona przez organ wymiaru sprawiedliwości odpowiednio ukształtowany, a zatem sąd państwowy legitymujący się kryteriami właściwości, niezależności, bezstronności i niezawisłości o treści określonej w powyższej rozprawie. Zgodnie natomiast z koncepcją tzw. dwuwarstwowego rozumienia publicznych praw podmiotowych, z roszczeniem jednostki skorelowane są odpowiednie obowiązki władz publicznych, które – w zakresie swoich kompetencji – powinny podejmować określone działania w celu realizacji tego prawa. Dla podmiotu prawa analizowanego w niniejszej rozprawie, za najistotniejszą konsekwencję jego wyodrębnienia z treści prawa do sądu można uznać dopuszczalność wniesienia skargi konstytucyjnej. Przysługuje ona po prawomocnym zakończeniu postępowania sądowego, które – zdaniem osoby będącej stroną takiego postępowania – toczyło się przed organem niebędącym konstytucyjnym organem wymiaru sprawiedliwości, nieobsadzonym przez osoby konstytucyjnie do tego legitymowane lub niespełniającym kryteriów właściwości, niezależności, bezstronności i niezawisłości. Z charakteru prawnego prawa do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów wymiaru sprawiedliwości wynika bowiem, że możliwa jest ocena poszczególnych regulacji prawnych godzących w zasady ustrojowe wymiaru sprawiedliwości nie tylko z punktu widzenia przepisów ustrojowych (jak np. art. 173 czy 178 Konstytucji), ale z perspektywy naruszenia prawa podmiotowego omówionego w niniejszej rozprawie. Konsekwencją wyodrębnienia analizowanego prawa z treści prawa do sądu jest możliwość sformułowania go jako wzorca kontroli w skardze konstytucyjnej, a przepisów ustrojowych wyznaczających pozycję sądu (osób stanowiących substrat osobowy sądów) jako przedmiotu kontroli. The main purpose of the dissertation is to determine the meaning and content of the subjective right to the proper formation of the system and the position of the judicial authorities separated from the content of the right to fair trial by the Constitutional Tribunal in its judgement of 2007 (file ref. no. SK 7/06), as well as evaluation of the implementation of this standard in the Polish legal system. My considerations led to the conclusion that the right under scrutiny is multidimensional and demands that the system and the position of the judicial authorities and judges are shaped in accordance with the requirements of competence, autonomy, impartiality and independence. Its content consists in: 1) the right to hearing a case by the court - a constitutional judicial authority, 2) the right to a competent court, 3) the right to an autonomous court, 4) the right to an impartial court, 5) the right to an independent court. The chapters of the dissertation discuss the content of these rights with reference to the case law of the Polish Constitutional Tribunal, international tribunals and international recommendations. Implementation of these rights is also evaluated on the basis of legislation. The analysis leads to the conclusion that the right to the proper formation of the system and position of the judicial authorities is equal with other elements of the right to fair trial, which is characterized by rich and autonomous content. All elements of the analysed right determine the constitutional identity of a judicial authority and allow to qualify the entity equipped therewith as a court within the meaning of the Constitution. Implementation of the right to the proper formation of the system and position of the judicial authorities encompasses seemingly unrelated and distant issues (such as the rules governing judicial structure, the conditions and mode of exclusion of a judge, the rules concerning secondments of a judge, the dismissal procedure of a juror), but which jointly prejudge the shape of this right. The research conducted in this dissertation points to general conclusion that under the current state of law the right to the proper formation of the system and position of the judicial authorities is insufficiently implemented in relation to some of its elements. While the rights to a competent and impartial court are subject to only minor limitations under the legislation, and the state of their compliance can be assessed as being substantially high, the right to an autonomous and independent court in the case of common courts and their judges is implemented in a markedly insufficient way. It follows from the analysed right that the individual has a claim against the state that a case falling within the scope of the right to fair trial is heard by an appropriately shaped judicial authority, i.e. a state court which satisfies the criteria of competence, autonomy, impartiality and independence as set out in this dissertation. In line with the concept of so called two-tiered understanding of public subjective rights, the individual’s claim is correlated with the respective obligations of public authorities, which, within the scope of their competence, should take specific measures to implement this right. For the holder of the right analysed in this dissertation presumably the most important consequence of the separation of this right from the content of the right to fair trial is the admissibility of filing a constitutional complaint. It is available after the final termination of court proceedings that, in the view of the person who is a party to such proceedings, has been brought before an authority other than a constitutional judicial authority which is composed by persons who are not constitutionally legitimized or do not satisfy the criteria of competence, autonomy, impartiality and independence. It is evident from the legal character of the right to the proper formation of the system and position of the judicial authorities that it is possible to assess specific legal regulations, which undermine the principles of judicial system, not only from the point of view of the constitutional provisions (such as Articles 173 or 178 of the Constitution), but also from the perspective of violation of subjective rights discussed in this dissertation. As a consequence of the separation of the analysed right from the content of the right to fair trial, it is possible to formulate it as a control benchmark in a constitutional complaint, and the constitutional provisions determining the position of the court (persons constituting the court) as the subject of control.