Nekropola muzułmańska na Kom el-Dikka w egipskiej Aleksandrii - świadectwo przemian

Archeologia islamu, w przeszłości funkcjonująca na obrzeżach świata nauki, do dziś pozostaje nie w pełni ukształtowaną dziedziną. W pracach terenowych prowadzonych pod tym szyldem z reguły starannie omijano szczątki ludzkie, jako najbardziej kłopotliwe zarówno w oczach kierujących eksploracją jak i miejscowych władz. Chlubnym wyjątkiem w tym zakresie są badania na Kom el-Dikka w egipskiej Aleksandrii. Nad zabudowaniami antycznymi, będącymi głównym celem prac prowadzonych tu systematycznie przez misję Polsko-Egipską od lat 1960-tych, natrafiono na nawarstwienia rozległej nekropoli muzułmańskiej. Jej staranna eksploracja i konsekwentna analiza wydobytych szkieletów pozwoliły na pozyskanie zbioru danych osteologicznych, unikalnego w skali światowej. Jako wynik podejmowanych wysiłków opublikowano wiele raportów i analiz cząstkowych. Drukiem ukazały się też dwie syntezy autorstwa Elżbiety Promińskiej analizujące kolejno wiek w chwili śmierci (1972) i wzrost pochowanych (1985). Postępy w pracach na stanowisku i ewolucja metod w osteologii, do których doszło od lat 1980-tych, skłaniały do ponownego przyjrzenia się ludności muzułmańskiej Aleksandrii z perspektywy nekropoli na Kom el-Dikka. Wiarygodna analiza zmian zachodzących w dobrostanie populacji na gruncie bioarcheologicznym wymagała, by w pierwszej kolejności zająć się ponowną oceną podziału nekropoli na fazy chronologiczne. W jej wyniku obowiązujący dotąd model trójfazowy został zakwestionowany na rzecz podziału dwufazowego. W świetle dostępnych danych uznano go za najlepiej odzwierciedlający aktywność funeralną na stanowisku. Ponownie przyjrzano się też datowaniu wyróżnionych faz generalnych, uzyskując z grubsza zakreślone dwa okresy, w których dokonywano pochówków w tym miejscu: – Nekropola Dolna – wieki IX i X, – Nekropola Górna – wieki XI i XII. Stworzono zbiór obejmujący niemal 2000 grobów oraz dane pomiarowe i obserwacje kości ponad 2500 osobników. Z tej liczby 710 szkieletów zostało przebadanych osobiście przez autora, pozostałe były studiowane sukcesywnie od 1962 przez czterech osteologów pracujących uprzednio na stanowisku. Z pomocą bazy danych możliwa okazała się ponowna analiza rozwarstwienia chronologicznego nekropoli. Pozwoliła ona także na ocenę zmian jakim podlegać mogła ludność muzułmańskiej Aleksandrii na przestrzeni wieków objętych datowaniem cmentarza. W ich świetle Nekropola Górna była najprawdopodobniej świadkiem wyraźnego wzrostu liczby mieszkańców miasta pod rządami Fatymidów. Proste, głównie pojedyncze, rzadko rozsiane kamienne groby Nekropoli Dolnej w fazie późniejszej ewoluowały w dużo staranniej wykonane, gęsto ułożone grobowce „rodzinne”. Dane osteologiczne wskazują, że w tym czasie warunki życia muzułmanów zamieszkujących Aleksandrię najprawdopodobniej uległy poprawie. Znalazło to przede wszystkim odbicie w średnim przyżyciowym wzroście mężczyzn, dużo mniej wyraźnie odciskając się na wzroście kobiet. Pozostałe charakterystyki, które poddano ocenie w ramach rozprawy w nadziei uzyskania wglądu w jakość życia pochowanych na Kom el-Dikka, takie jak: wiek w chwili śmierci, próchnica zębowa, hipoplazja szkliwa i cribra orbitalia można interpretować jako wspierające tezę o ogólnie pozytywnym kierunku tych przemian. Wyjątkiem w tym ogólnie dość jednoznacznym obrazie są zmiany obserwowane w przypadku wieku w chwili śmierci kobiet. Odnotowane częstości wskazują, że w czasach Nekropoli Górnej - w stosunku do fazy wcześniejszej - ich dobrostan w wieku rozrodczym obniżył się, podczas gdy dla tych, które dożyły lat późniejszych, warunki w jakich przyszło im funkcjonować ulegały najprawdopodobniej poprawie. Zauważono także anomalie w proporcjach płci pochowanych w grobach skrzyniowych Nekropoli Dolnej. W konstrukcjach kamiennych przeważały szkielety męskie, podczas gdy liczba pochowanych różnej płci w grobach ziemnych tej fazy była w przybliżeniu jednakowa. W przypadku Nekropoli Górnej w obu kategoriach proporcje płci wyniosły 1:1.

The archaeology of Islam in the medieval Mediterranean is still an emerging field of study today. Human remains from Islamic cemeteries from this time period are rarely studied and archaeological sites like Kom el-Dikka in Alexandria are an exception. The uppermost strata on the site comprised a medieval Muslim necropolis that had to be excavated before the Polish–Egyptian Archaeological and Restoration Mission from the Polish Centre of Mediterranean Archaeology University of Warsaw, working since the 1960s, could continue with the exploration of the late antique remains. The cemetery strata were studied thoroughly and the skeletal data presented in synthetic publications by Elżbieta Promińska in 1972 and again in 1985. The progress with excavations made since that time, in terms of the scope of the excavations as well as the application of the bioarchaeological method, has brought in new data, allowing the burial ground to be studied from different angles and calling for new analysis. The synthesis that follows is intended to fill this gap. This dissertation explores the widely accepted division of the necropolis at Kom el-Dikka into three general chronological phases and suggests a two-phase division as best fitting the available body of osteological data and archaeological evidence. The idea of cultural continuity as reflected in the form of the graves is the most convincing argument for such a two-phase division, along with the epigraphic evidence of funerary stelae containing dated inscriptions. A re-evaluation of the dating of the phases has given two periods of burial activity at the site, roughly dated as: Lower Necropolis – 9th–10th centuries, Upper Necropolis – 11th–12th centuries. Selected data on the graves and human remains were collected and supplemented with information on the spatial relations within the cemetery, which led to a re-evaluation of the phasing and dating of the cemetery. The dataset that forms the basis of the study emerged from analyses of skeletal remains of over 2,500 individuals excavated to date. Of this number, 710 human skeletons were examined by the author, the rest of the remains were analysed by four other osteologists working on site since 1962. The data was supplemented with an archaeological review of almost 2,000 grave units to shed light on the changes occurring in early Islamic Alexandria. Compare to the Lower Necropolis, the Upper Necropolis was witness most likely to considerable population growth under the rule of the Fatimids. The simple graves of the Lower Necropolis, comprising mostly single, sparsely laid out stone tombs, evolved into more elaborate, densely packed “family” tombs of the later phase, hosting in each grave, as a rule, multiple burials. The osteological evidence suggests that the living conditions of the Muslim inhabitants of the city improved with time. This is reflected mainly in the increase of the mean reconstructed stature of men, more subtly attested for women. Moreover, all the other conditions evaluated with the objective of assessing the quality of life of the population, such as age-at-death, dental caries, dental enamel hypoplasia and cribra orbitalia may be seen as supporting this shift. Changes observed in the age-at-death frequencies of women are exceptional and not so unambiguous in this respect. The well-being of women as attested by age frequencies deteriorated for those at the reproductive age, but improved for those that reached a more advanced age. Anomalies regarding the sex ratio in the box graves of the Lower Necropolis were also observed. Men were more often buried inside such stone structures than women. At the same time, the sex ratio for simple pit graves of this phase was even. The same was true for the whole Upper Necropolis.