Luan Starova: rekonstrukcja bałkańskiej świadomości

Przygotowana przeze mnie pod kierunkiem dr hab. Jolanty Sujeckiej, prof. UW rozprawa doktorska nosi tytuł Luan Starova: rekonstrukcja bałkańskiej świadomości. Jest to rozprawa o charakterze monograficznym, poświęcona analizie życia i twórczości macedońskiego pisarza XX wieku Luana Starovy. Cykl Bałkańska saga stanowi zasadniczą część twórczości Starovy i składa się z pisanych od początku lat dziewięćdziesiątych minionego wieku powieści: Książki ojca (1992, Татковите книги), Czasy kóz (1993, Времето на козите), Bałkański klucz (1995, Балкански клуч), Muzeum ateizmu (1996, Атеистички музеj), Przesadzona ziemia (1998, Пресадена земja), Droga węgorzy (1999, Патот на jагулите), Twierdza z popiołu (2002, Тврдина од пепел), Bałkański kozioł ofiarny (2003, Балкански жртвен jарец), Ervehe – książka o matce (2005, Ервехе – книгата за една маjкa), Miłość generała (2007, Љубовта на генералот), W poszukiwaniu Elen Lejbovitz (2008, Потрага по Елен Леjбовиц), Ambasady (2009, Амбасади), Nowe ambasady (2011, Нови амбасади), Bałkanbabilończycy (2014, Балканвавилонци). W pracy wszystkie one zostały zanalizowane, z wyjątkiem Bałkanskiego kozła ofiarnego i Bałkanbabilończyków. Celem pracy jest analiza tekstów z punktu widzenia poszukiwań tożsamości przez autora/narratora i bohaterów powieści. Trzy główne czynniki charakteryzujące prozę Starovy: autobiograficzność – metaforyczność – struktura otwarta, określiły przyjętą przeze mnie perspektywę analityczną w odniesieniu do cyklu Bałkańska saga. Człony tej triady łączy podstawowa relacja „fikcja - rzeczywistość”. Relacja ta jest wielopoziomowa. Zaczyna się na poziomie gatunkowym przez uznanie tego cyklu za narrację autobiograficzną przez samego autora oraz czytelników. Specyfika relacji autora/narratora z rzeczywistymi ludźmi/bohaterami, wpływ jego podwójnej albano-macedońskiej tożsamości na teksty powieści oraz współistnienie i wzajemne kształtowanie zewnętrznego i wewnętrznego świata bohaterów, kwestia cielesności i pamięci, cała konstrukcja Bałkańskiej sagi opiera się na tej relacji. Podczas analizy wychodziłam z założenia, że literatura i rzeczywistość to nie dwa odrębne światy, a połączone, wzajemnie oddziałujące na siebie sfery, tworzące swoistą „trzecią przestrzeń”. Literatura jest nie tylko reprezentacją doświadczenia, lecz również sama jest doświadczeniem. Bałkańska saga nie tylko prezentuje historię rodzinną autora/narratora w wieku dwudziestym, ale także nawiązuje relację z czytelnikiem, odkrywa mu drogę do doświadczenia duchowego. Teoretycznym zapleczem mojej pracy jest koncepcja psychologii głębi Junga (w mniejszym stopniu odwołuję się do koncepcji osobowości Zygmunta Freuda) oraz do psychologicznej szkoły narracji. Inspiracje teoretyczne dla analizy Bałkańskiej sagi odnalazłam także w psychologii głębi, somapoetyce/somaestetyce oraz animal studies. Wszystkie te dyskursy wychodzą z założenia, że dla poznania współczesnego człowieka należy przede wszystkim pozbawić go podmiotowości i pozycji kontrolującej, dominującej. Taki stosunek jak najbardziej odpowiada ukrytej poetyce Bałkańskiej sagi. Również nie zrezygnowałam zupełnie z metody strukturalnej, poststrukturalnej lub hermeneutycznej. Z punktu widzenia metodologii swoją rolę odegrało również podejście fenomenologiczne. Również ważną rolę podczas analizy wyznaczonych wątków pełni odniesienie do niektórych koncepcji Michaiła Bachtina. Przede wszystkim chodzi o relację „autor – bohater – tekst – życie pozatekstowe”. Ta relacja jest dialogiczna, pozbawiona centrum dominacji. „Uprzedmiotowiony” podmiot odkrywa nowe perspektywy dla poznania siebie, spojrzenia na siebie oczami Innego. Podstawowym obrazem, organizującym analizę, stał się obraz Domu. Rozumiem Dom jako pewną przestrzeń (duchową i fizyczną), gdzie Ja się staje Sobą, gdzie Ja jest na Miejscu. Metamorfozy tego obrazu, płynność jego granic, przejście rodzinnego domu przez bałkański do światowego, jego izomorfizm wobec całej konstrukcji Bałkańskiej sagi oraz łączność z bałkańską świadomością autora/narratora – to są podstawowe wyznaczniki organizujące analizę w mojej pracy. W kolejnych rozdziałach proponuję interpretację (życia) twórczości Starovy poprzez analizę obrazów: „Dom - rodzina”, „Dom - Bałkany”, „Dom - świat”. W centrum rozdziału analitycznego „Dom - rodzina” znajdują się obrazy rodziców autora/narratora. Przez pryzmat obrazów snu i przedmiotów należących do rodziców zostają naruszone sztywne granicy „Ja” bohaterów. Zmienia się znaczenie tradycyjnej opozycji „męskie - żeńskie”. Sen i przedmioty wprowadzają bohaterów Balkanskiej sagi do otchłani czasu i pamięci. Granice świadomości zostają rozszerzone. Przez sen i przedmioty rodzice autora/narratora prowadzą dialog z przodkami, zwierzętami, siłami nadprzyrodzonymi – kształtujący świadomość człowieka. Zostają naruszone granice „Ja” – „Ty”, człowiek otwiera się nie tylko na świadomość innych ludzi i gatunków pozaludzkich, lecz również zmarłych, którzy nadal stanowią część jego osobowości, i przedmiotów, czyli ulega reifikacji. Rozdział „Dom - Bałkany” jest rekonstrukcją bałkańskiego chronotopu i związanych z nim znaczeń. Za punkt wyjścia wybrałam dwie podstawowe zasady organizacji bałkańskiego chronotopu w prozie Starovy – „krajobraz” i „relief”. „Krajobraz” (przede wszystkim akwatyczny) jest oparty na grze barw i nastrojów, łączy świat przyrody ze światem ludzi poprzez ludzkie rytuały – jedzenia, tańców, polifonicznego śpiewu. Ma naturę pokojową, cykliczną, kobiecą. Z kolei „relief” jest wcieleniem fizycznej geometrii Bałkanów, związanej z geometrią bałkańskiej duszy. Bałkańska dusza odpowiada nierównościom bałkańskiego reliefu, jest duszą janczarską, fizycznie namacalną. Jest jednocześnie cierpiącą i zadającą cierpienia, wrażliwą na procesy nieświadome, działanie archetypów. Z relacji duszy i Bałkanów zewnętrznych – historycznych, fizycznych – powstaje tajemnicza „bałkąńska substancja”. Rozdział analityczny „Dom - świat” prezentuje trzeci wymiar Domu Bałkańskiej sagi. Te powieści rezygnują z dominującego antropocentrycznego stosunku człowieka do Natury. W Bałkańskiej sadze człowiek żegna się ze swoją dominującą pozycją, Natura wyzwala w nim pierwiastek przyrodniczy (na przykład, Jezioro wywiera wpływ na myślące, uduchowione ciało człowieka). Człowiek ulega animalizacji, zwierzęta (kozy, węgorze) – odwrotnie, antropomorfizacji. Ludzie i zwierzęta zbliżają się, przekraczają granice swoich gatunków. Ostatni rozdział analityczny jest poświęcony wybranym zagadnieniom narracji Bałkańskiej sagi. W pierwszym podrozdziale relacja fikcji i rzeczywistości w powieści W posuzkiwaniu Elen Lejbovitz zostaje zaprezentowana jak „trzecia przestrzeń”, w której współdziałają „kawałki” rzeczywistości i wyobraźnia. W drugim podrozdziale na podstawie bachtinowskiej koncepcji dialogu oraz relacji „autor - bohater” charakteryzuję związek autora/narratora z jego bohaterami. Jest to emocjonalny i cielesny związek pokrewieństwa, szczególna więź ze zmarłymi. Trzeci podrozdział charakteryzuje narrację Bałkańskiej sagi jako skomplikowaną, złożoną, wielowarstwową konstrukcję, której poszczególne elementy jednoczy mieniąca się „perspektywa zwierzęca”. Zmiany pozwalają przejść od podejścia antropocentrycznego (bajkowego) do ujęcia prapoczątków i metafizyki zwierzęcej jako połączonych z metafizyką ludzką. Zostaje również scharakteryzowana groteska „zwierzęca” w powieści Czasy kóz, która jest próbą synchronizacji warstw narracyjnych, ale jednocześnie podkreśleniem bałkańskiej i światowej tajemnicy istnienia, której nie da się rozwiązać. Synkretyczna analiza Bałkańskiej sagi jako tekstu „trzeciej przestrzeni” potwierdza, że w tych powieściach tożsamość zostaje ujęta jako kategoria ulegająca wiecznym zmianom, kształtowana nie tylko przez otoczenie, ideologie narodową i scenariusze rodzinne, ale również przez własne intencje i fantazjowanie człowieka. Tożsamość jest wynaleziona. W Bałkanskiej sadze poszukiwania tożsamości przez autora/narratora i jego bohaterów wyprowadzają ich poza granicę człowieczeństwa. Świat Bałkańskiej sagi kształtuje się poprzez otwartość granic, swobodne wyjście nie tylko za granicę jednego języka lub kultury, ale również poza granicę jednego gatunku. Wewnętrzną dynamikę Bałkańskiej sagi (i dynamikę tożsamości) tworzą różnokierunkowe procesy animalizacji, antropomorfizacji i reifikacji. Bałkany są znakomitym przykładem tego, że tożsamość człowieka zawsze jest „wielodomowa”. Bałkany są wielokulturowe, wielojęzykowe, wielonarodowe. Bałkańczyk posiada mnóstwo „domów”, choć biologicznie Dom jest, poprzez krew połączony z Ja, niemniej jednak bałkański Dom kształtuje się na styku wielu etnicznych Domów, poprzez ich wzajemne oddziaływanie.

The title of my thesis is Luan Starova: the reconstruction of the Balkan consciousness (scientific superviser dr hab. Jolanta Sujecka, prof. UW). The thesis is monographic. It analyses the life and work of Luan Starova, the Macedonian writer of the XXth century. The cycle The Balkan Saga consists of the novels: Father’s Books (1992, Татковите книги), The Times of the Goats (1993, Времето на козите), The Balkan Key (1995, Балкански клуч), The Atheistic Museum (1996, Атеистички музеj), The Removed Ground (1998, Пресадена земja), The Way of the Eels (1999, Патот на jагулите), The Citadel of the Ashes (2002, Тврдина од пепел), The Balkan Scapegoat (2003, Балкански жртвен jарец), Ervehe – the Book About A Mother (2005, Ервехе – книгата за една маjкa), The General’s Love (2007, Љубовта на генералот), Seeking Elen Lejbovitz (2008, Потрага по Елен Леjбовиц), The Embassies (2009, Амбасади), The New Embassies (2011, Нови амбасади), The Balkanbabilonians (2014, Балканвавилонци). All of it was analysed with the exception of The Balkan Scapegoat and The Balkanbabilonians. I was to analyse Starova’s novels as the author/narrator’s and the characters’ seeking for the identity. „Autobiography – metaphors – the open structure” – these The Balkan Saga’s features led me to the synthetic method of inquiry. They are gathered by the basic „fiction - reality” relation. It has many levels. It starts from the declaration of the cycle for the autobiographical narration. The specific “author/narrator – real people/characters” relation, the double Albanian and Macedonian author’s identity and its’ influence on the novels, the „inside - outside” space relation, the problem of the body and the memory, the whole The Balkan Saga’s construction is based on this relation. My basic point is that the literature and the real life are not two universes, but the connected spheres, influencing on each other, creating „the third space”. The literature doesn’t just represent the experience, it is an experience itself. The Balkan Saga also shows up the reader the way to the spiritual experience. My methodological points are Jung’s analytical school (to less extend I reference to Freud’s theory of personality) and the psychological narration school. The other sources for my work are somatopetics/somatoesthetics and animal studies. All these discourses presume, that in order to cognize the modern human we have to get him rid of his subjectivity and his controlling position. Such interpretation is very suitable to The Balkan Saga hidden poetics. I also apply the structure, poststructure, phenomenological and hermeneutic methods. The other important analytical way is connected to some Michail Bakhtin’s theories. First of all it’s about the relation „author – character – text – real life”. This relation is a dialogue, it lacks the dominating centre. “Subject - object” reveals the new cognitive perspectives to see himself with the eyes of the Other. The basic image to analyse is the image of the Home. “Home” is a certain space (physical and spiritual), where I becomes Myself, where I is on its’ place. This image’s and its’ borders’ changes, the way from the family home through the Balkan Home to the universe Home, its’ connection to the Balkan consciousness of the author/narrator - these are the main points of the analysis. In the next chapters I suggest Starova’s work and life interpretation from the Home’s point of view: „Home As a Family”, „Home As the Balkans”, „Home As the World”. The parents’ images are the central in the chapter “Home As a Family”. The primal images of a dream and of their personal effects break the strict „Self” borders of the characters. The traditional opposition “male - female” changes its’ meaning. The dream and the personal stuff lead the characters of The Balkan Saga to the abyss of time and memory. They speak to the ancestors, animals, supernatural powers, and it creates their consciousness. The borders between „You” and „Me” are broken, a man can connect the other people’s and non-human’s consciousness, the dead people’s as well. The things also influences human’s mind, make it thigs-like it. The chapter „Home as the Balkans” reconstructs the Balkan time and space and its’ meanings. There are two kinds of Balkan chronotop in Starova’s prose – „landscape” and „relief”. „Landscape” (water landscape first of all) is created by the changing colors and moods, it connects the world of Nature to the world of people by means of the people’s rituals – eating food, dancing, singing the polyphonic way. It’s peaceful, female, repeating. “Relief” embodies the physical geometry of the Balkans, which is connected to the geometry of the Balkan soul. The Balkan soul corresponds to the uneven Balkan relief, this soul is yanchar and physical. It is in pain and at the same time it causes pain, it is sensitive to the archetypes’ influence. From the relation of the soul and the outer Balkans rises the mystery of the „Balkan substance”. The chapter „Home As a World” shows the third dimension of the Home in The Balkan Saga. These novels reject the dominating anthropocentric approach towards the relation „Human - Nature”. In The Balkan Saga man farewells his dominating position, the Nature reveals his natural element (for example, the Lake influences on the spiritual, thinking body of a human). The man is getting more animalistic, the animals (the goats, the eels) are getting more human. The men and the animals are getting closer, breaking the borders of their kinds. The last analytical chapter is dedicated to their chosen narration problems of The Balkan Saga. In the first part of the chapter the relation „fiction – the real life” in the novel Seeking Elen Lejbovitz is characterized as a „third space”, where the „pieces” of the reality collide with the imagination. In second chapter the relation of the author/narrator with his characters is based on the Bakhtin’s dialogue theory and the relation „author - character”. This is an emotional and physical relationship, specific connection to the dead people. The third part represents The Balkan Saga’s narration as a complicated construction with many levels. Its’ elements are united by the changing „animal perspective”. The changes help to leave the anthropocentric (fairy-tale’s) approach for the getting the animal metaphysics as a connected to the human metaphysics. The „animal” grotesque (The Times of the Goats) is characterized as a try of the synchronization of the narration’s levels. It also shows up the Balkan and the world’s mystery of being, which is unsolvable. The synthetic analysis of The Balkan Saga as a „third space” text proves the identity interpretation in these novels as an ever-changing category, which is created not only by the environment, the nation ideology and the family stories, but also by man’s own intentions and fantasies. The identity can be invented. In The Balkan Saga the identity seeking leads the author/narrator and his characters behind the borders of humanity. The world of The Balkan Saga is created by the openness of the borders, the easy leaving the territory of one language or culture, or species. The inside dynamics of The Balkan Saga and the dynamics of the identity are created by the different processes of the animalization, the anthropomorphization and the reification. The Balkans are the superb example of the human’s “multihome-ness”. The Balkans are multicultural, multilinguistic, multiethnic. Man in the Balkans has a lot of “Homes”. The Home has a physically connected by blood with I, that’s the reason why they influence on each other.