Indywidualność twórcza i filozoficzna wizja świata. Próba analizy światopoglądów Cypriana Norwida, Josepha Conrada i Andrzeja Trzebińskiego

Celem dysertacji jest przedstawienie trzech indywidualnych poglądów na świat Cypriana Norwida, Josepha Conrada oraz Andrzeja Trzebińskiego. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że każda z wymienionych tu indywidualności reprezentuje określoną artystyczną wizję świata, która zyskuje swoją idiomatyczną artykulację pisarską, a wraz z nią osobliwe literackie opracowanie. Przy założeniu, że literatura pozostaje najbogatszą oraz najbardziej wyczerpującą ekspresją poglądu na świat (spośród dostępnych form ekspresji), należy pomimo wszystko zachowywać ostrożność w opisie określonej, pisarskiej wizji świata, gdyż ta – udostępniona za pomocą literackich środków wyrazu i narzędzi literackości – za każdym razem ulegać będzie określonym poetyckim oraz kreacyjnym przetworzeniom, i to aż po granice przejaskrawień czy deformacji. W swojej interpretacji indywidualnych literackich światopoglądów stosuję kategorię światopoglądu zapośredniczoną przede wszystkim poprzez badania Wilhelma Diltheya, Henri Bergsona i Maxa Schelera (na prawach kontrastu z tą koncepcją poglądu na świat przywołuję rozumienie kategorii światopoglądu zaproponowane przez Kazimierza Ajdukiewicza), a w szczegółowym zderzaniu pisarzy z filozofami kieruję się z kolei metodą paralelizacji wypracowaną niegdyś przez Jeana Guittona w książce Profile (Profils parallèls). Rozważanie nad teoretycznymi i metodologicznymi warunkami filozoficznej rekonstrukcji światopoglądu pisarskiego umożliwiają szkice takie, jak np.: Diltheya, The Understanding of Other People and , Bergsona O bezpośrednich danych świadomości czy Schelera, Teoria światopoglądów, socjologia i kształtowanie światopoglądów. Idea profilowania światopoglądów pisarskich za pomocą paralel doprowadza do zestawienia oraz porównania ze sobą: Cypriana Norwida z Maurycym Mochnackim i Augustem Cieszkowskim, Josepha Conrada z Jeanem Marie Guyau, Émile’em Boutroux, a nawet Davidem Hume’em, Andrzeja Trzebińskiego z kolei z Martinem Heideggerem i Jean-Paul Sartre’em. W wielu utworach Norwida powstałych w latach 1848-1883: Psalmów-Psalmie, Zwolonie, Promethidionie, Cywilizacji, Assuncie, Stygmacie czy Milczeniu polski poeta formułuje tezy mogące stanowić formę niejawnego rozliczenia z historiozofią Cieszkowskiego przedstawioną w najbardziej wpływowych traktatach filozofa: m.in. milenaryzmem i holizmem historiozoficznym. Milczenie (najmniej sfikcjonalizowane spośród wszystkich utworów Norwida dotyczących aktualizacji i uniwersalizacji myślenia historycznego) jest już próbą stworzenia zrewidowanej i unowocześnionej „historiozofii prywatnej” (co łączy poetę z Tadeuszem Micińskim i Stanisławem Zdziechowskim). W zbliżeniu z Mochnackim uderza wspólny dla polskiego filozofa doby powstania listopadowego oraz Norwida etos oraz patos tzw. realizmu aktywistycznego, rodzący się z żywego ustosunkowania obydwu do makiawelizmu politycznego: wprawdzie autor O literaturze polskiej w wieku XIX przywoływany jest przez autora Promethidiona sporadycznie, lecz zawsze Norwid czyni to znacząco, m.in. w poemacie Salem. Porównanie etyki bohaterów Conrada (w Zwycięstwie, Grze losu, Nostromo, Pojedynku) z systemem filozoficznym Davida Hume’a w wymiarze metodologicznym sygnalizuje przesunięcie akcentu w postrzeganiu roli nauk pomocniczych w budowaniu wiedzy o świecie wartości powieści i nowel Conrada – i uwypuklenie narzędzi Hume’owskiej etyki oraz antropologii filozoficznej. Istotnym kontekstem filozoficznym staje się tu także filozofia szkockiej szkoły zdrowego rozsądku Thomasa Reida, być może – niepozostająca bez znaczenia na kształt wielu tekstów Conrada na czele z problematyzującym kategorię honoru Pojedynkiem. Co do filozofii Jeana Marie Guyau i Émile Boutroux, ta pierwsza, zdaniem Marii Dąbrowskiej, wywarła silny wpływ na wiele aspektów etyki Conrada. Jednak analiza Zarysu moralności bez powinności i sankcji dowodzi, że mimo wszystko Guyau – między innymi dzięki biologiczno-witalistycznemu zrozumieniu doktryny obowiązku zdefiniowanej jako „łagodna obsesja” – stworzył filozoficzny system etyczny, który stoi w wyraźnym kontraście z poglądami Conrada. Boutroux to zupełnie inny przypadek. W jego rozumieniu współczesnych filozofii życia i filozofii przyrody, najważniejszą kwestią pozostaje utrwalenie „praw arbitralności i swobodnej działalności w przyrodzie”. Odniesienia Conrada do jego wykładów z prawa naturalnego w nauce i współczesnej filozofii można więc ujawnić nieomal bezpośrednio: w powieściach morskich, takich jak Tajfun i Smuga cienia, a także pośrednio, poprzez przedstawienie – w języku Boutrouxa – idei „natury społecznej” w takich powieściach, jak Nostromo. Pamiętnik Andrzeja Trzebińskiego, dramat Aby podnieść różę… – rozumiane jako dokumenty młodzieńczego światopoglądu pisarza – wyrastają na gruncie jego prywatnych lektur filozoficznych (m.in. Bergsona, Heideggera, Barrèsa) i ulegają natychmiastowemu przetworzeniu w aktywistycznej krytyce literackiej z czasem stającej się orężem oryginalnych sporów ideowo- oraz krytycznoliterackich, które Trzebiński inicjuje, m.in. jako kolejny z redaktorów „Sztuki i Narodu” (Korzenie i kwiaty myśli współczesnej, Stosunek artysty do rzeczywistości, Prestige słabości). Polemicznym modus operandi jego indywidualności twórczej stają się wówczas sartryzm i związany z nim etos „egzystencjalnego awanturnictwa”, a także heideggeryzm pojęty jako ekspresja życia – „zadomowienia” w bycie i jestestwie.

The aim of the dissertation is to present three individual world of views of Cyprian Norwid, Joseph Conrad and Andrzej Trzebiński. It is not without significance that each of the individualities mentioned here represents a specific artistic vision of the world, which acquires its idiomatic writing articulation, and with it – a peculiar literary study. Assuming that literature remains the richest and most comprehensive expression of a view of the world (among the available forms of expression), should nevertheless be exercised the caution in describing a specific, literary vision of the world, because this – made available by literary means of expression and literary tools – by each time will undergo specific poetic and creative transformations, all the way to the limits of exaggeration or deformation. In my own interpretation of individual literary worldviews, I use the category of worldview mediated primarily through the research of Wilhelm Dilthey, Henri Bergson and Max Scheler (in contrast to this concept of worldview, I recall the understanding of the worldview category proposed by Kazimierz Ajdukiewicz), and, in the detailed confrontation of writers with philosophers, I follow the method of parallelization once developed by Jean Guitton in his book Profils parallèls. The reflection on the theoretical and methodological conditions of the philosophical reconstruction of the literary worldview is possible thanks to sketches such as: Dilthey, The Understanding of Other Persons and Their Expressions of Life, Bergson, An Essay on the Immediate Data of Consiousness or Scheler, [The Theory of Worldviews, Sociology and Shaping of Worldviews]. The idea of profiling literary worldviews using parallels leads to the juxtaposition and comparison of: Cyprian Norwid with Maurycy Mochnacki as well as August Cieszkowski, Joseph Conrad with Jean Marie Guyau, Émile Boutroux, and even David Hume, whereas Andrzej Trzebiński in turn to Martin Heidegger and Jean-Paul Sartre. In many of Norwid’s works written in the years 1848-1883: Psalmów-Psalm, Zwolon, Promethidion, Civilisation, Assunta, Stigma or Silence, the Polish poet formulates theses that may constitute a form of implicit settlement with Cieszkowski’s historiosophy presented in the most influential treatises written by the philosopher: millennialism and historiosophical holism. Silence (the least fictionalized among all of Norwid’s works on the actualization and universalization of historical thinking) is already an attempt to create a revised and modernized ‘private historiosophy’ (which connects the poet with Tadeusz Miciński and Stanisław Zdziechowski). In a rapprochement with Mochnacki, what strikes the most is the ethos and pathos of the so-called activist realism, born of a vivid attitude of both to political Machiavellianism: although the author of On Polish Literature of the 19th century is mentioned sporadically by the author of Promethidion, Norwid always does it significantly, e.g. in the poem Salem. The comparison of the ethics of Conrad’s heroes (in Victory, Chance, Nostromo, The Duel) with David Hume’s philosophical system (in the methodological dimension) signals a shift of emphasis in the perception of the role of auxiliary sciences in building knowledge about the world of values of Conrad’s novels emphasizing Hume’s tools of ethics and philosophical anthropology. An important philosophical context here is also the philosophy of the Scottish school of common sense by Thomas Reid, perhaps – relevant to the shape of many of Conrad’s texts, headed by The Duel problematizing the category of honor. As for the philosophy of Jean Marie Guyau and Émile Boutroux, the former, according to Maria Dąbrowska, had a strong influence on many aspects of Conrad’s ethics. However, the analysis of A Sketch of Morality Independent of Obligation or Sanction proves that, after all, Guyau – among other things, with his biological-vitalistic understanding of the doctrine of duty defined as a ‘mild obsession’ – has created a philosophical-ethical system that is in stark contrast with Conrad’s views. Boutroux is a different case entirely. In his comprehension of modern life sciences and philosophy of nature, the most important issue is (this view is formed by Boutroux after Auguste Comte) to perpetuate ‘the laws of arbitrariness and free activity in nature’. Conrad’s references to his lectures on Natural Law in Science and Modern Philosophy might then be revealed directly: within such sea novels as Typhoon and The Shadow-Line, as well as indirectly, through portraying – in Boutroux’s language – an aspect of chance within the human ‘social nature’ in such novels as Nostromo. Andrzej Trzebiński’s The Diary, drama To Pick a Rose… - understood as the documents of the writer’s youthful worldview – arise on the basis of his private philosophical readings (including Bergson, Heidegger, Barrès) and are immediately transformed in activist literary criticism, which sonner or later becomes a weapon in original, ideological and critical literary disputes initiated by Trzebiński, including himself as another editor of “Art and Nation” (“Sztuka i Naród”) (Korzenie i kwiaty myśli współczesnej, Stosunek artysty do rzeczywistości, Prestiż słabości). The polemical modus operandi of his creative individuality are then sartrism and the ethos of ‘existential adventurism’ related to it, as well as heideggerism understood as an expression of life – ‘housing assumption’ in being as itself.