Der Balkankonflikt in der deutschsprachigen Literatur und Publizistik in den Jahren 1991-2008

Przedmiotem dysertacji jest analiza wybranych niemieckojęzycznych dzieł literackich oraz artykułów publicystycznych traktujących o konflikcie na Bałkanach, który towarzyszył rozpadowi Jugosławii w latach 90. minionego stulecia. W swojej złożoności konflikt ten stanowił wyzwanie nie tylko polityczne, ale i intelektualne dla Europy. Duża ilość publikacji niemieckojęzycznych poświęconych tej materii dowodzi, że motyw konfliktu należy postrzegać jako istotny trend w literaturze niemieckojęzycznej przełomu XX i XXI wieku. W rozprawie próbuję dowieść tezy, iż wybrane przeze mnie publikacje nie tylko podejmują tematykę samego konfliktu, ale zarazem konstruują obraz Bałkanów, modyfikując jednocześnie ten już istniejący. W poszczególnych rozdziałach dysertacji podejmuję próbę odpowiedzi na następujące pytania: Jaki obraz konfliktu na Bałkanach jest obecny w niemieckojęzycznych utworach literackich oraz artykułach prasowych? W jakim kontekście pojawia się motyw konfliktu? Jaki obraz regionu jest kreowany w badanych publikacjach? Część pierwsza rozprawy zawiera wprowadzenie (I.1), rozważania metodologiczne (I.2.) oraz charakterystykę głównych tendencji w stanie badań (I.3). We wprowadzeniu zarysowuję problematykę wojny jako motywu literackiego na przestrzeni dziejów oraz przedstawiam w tym kontekście próby opisania konfliktu na Bałkanach w latach 90. ubiegłego stulecia, formułuję tezę oraz wskazuję główne zagadnienia badawcze. Odwołuję się tu do koncepcji bałkanizmu, geopoetyki, hermeneutyki oraz hermeneutyki międzykultu-rowej. Pojęcie bałkanizmu opiera się na założeniu, że Bałkany są konstruktem stworzonym przez Zachód. Postrzegane przez stulecia za inne i odległe kulturowo od Europy Zachodniej, Bałkany wzbudzały jednocześnie lęk i fascynację, będąc przy tym celem rzeczywistych, jak i wyimaginowanych wypraw, których owocem były reportaże po-dróżnicze, eseje polityczne czy utwory beletrystyczne. Podróżnicy podkreślali przy tym przede wszystkim różnice kulturowe, a podobieństwa – ignorowali. Powielany przez lata homogeniczny wizerunek Bałkanów zakorzenił się na tyle mocno w świadomości Europejczyków, że mimo upływu lat, globalizacji i łatwiejszego dostępu do informacji, hasło ‘Bałkany’ nadal kojarzone jest z egzotyką, nieładem, jątrzącymi się konfliktami – słowem – reprezentowaniem tego, co w stosunku do „reszty“ Europy jest gorsze i inne. By sprostać wyzwaniu, jakim jest analiza publikacji odnoszących się właśnie do tego regionu, sięgam po instrumentarium badawcze geopoetyki. Geopoetyka jako praktyka badawcza zgłębia rozmaite związki twórczości literackiej z przestrzenią geograficzną, której nie traktuje jako neutralne tło, ale aktywną siłę warunkującą i kształtującą działania ludzkie. Hermeneutyka w badaniach literackich ma na celu przede wszystkim odkrywanie znaczeń w tekstach kul-tury, hermeneutyka międzykulturowa dostarcza natomiast instrumentarium niezbędnego do interpretacji przekazów, które dotyczą różnych kręgów kulturowych. Zarówno hermeneu-tyka, jak i hermeneutyka międzykulturowa służą zatem przyswojeniu tego, co niezrozumiałe i obce, przy uwzględnieniu indywidualnego doświadczenia interpretującego, jak i kontekstu historyczno-kulturowego. Zestawienie dyskursu bałkanistycznego, geopoetyki, hermeneutyki i hermeneutyki kulturowej w mojej rozprawie ma prowadzić do wielowarstwowej analizy utworów literackich i tekstów publicystycznych z uwzględnieniem chiazmatycznych relacji między przestrzenią, twórczością literacką i odbiorcami tej twórczości. Część drugą (II.), służącą przybliżeniu tła historycznego, otwiera rozdział poświęcony sytuacji w Jugosławii w latach poprzedzających wojnę. Analiza przebiegu konfliktu pokazuje, jak bardzo złożone były jego przyczyny i skutki, zarówno te polityczne, jak i społeczne. Do eskalacji sytuacji na Bałkanach w dużym stopniu przyczyniły się napięcia na tle etnicznym, które przybrały na sile po śmierci wieloletniego dyktatora Jugosławii Josipa Broza Tito, a w latach 90. przeobraziły się w wojnę. W poszczególnych rozdziałach (II.2.2-II.2.4.) omawiam konflikty: wojnę dziesięciodniową w Słowenii (1991), wojnę w Chorwacji (1991-1995), wojnę w Bośni i Hercegowinie (1992-1995), wojnę w Kosowie (1998-1999). W kolejnej, trzeciej części rozprawy (III.), przechodzę do analizy wybranych dzieł literackich oraz tekstów publicystycznych, w których pojawia się motyw konfliktu na Bał-kanach. Utwory reprezentują rozmaite gatunki literackie: powieści, powieści biograficzne, autobiograficzne reportaże podróżnicze, nowele, dramaty oraz eseje. Konstruując listę literatury podmiotu, poszukiwałam przede wszystkich takich publikacji, które prezentują rozmaite narracje i perspektywy postrzegania konfliktu, pokazują odmienne stanowiska wobec tematyki wojennej, jak i jej kompleksowość, w którą wpisują się kwestia winy i sprawiedliwości, różne formy mobilności, kulturowa odmienność, oddziaływanie konfliktu na indywiduum, szeroko pojęte związki przestrzeni i człowieka. Z uwagi na fakt, iż rozpad Jugosławii i towarzyszące mu konflikty spotkały się z ogromnym zainteresowaniem prasy, w tym również niemieckojęzycznej, uznałam za zasadne uwzględnienie w mojej rozprawie także wybranych tekstów publicystycznych. Artykuły pochodzą z opiniotwórczych czasopism niemieckojęzycznych: die Zeit, die Frankfurter Allgemeine Zeitung, die Tageszeitung, die Neue Zürcher Zeitung, der Spiegel. Ich analiza ma charakter przede wszystkim kontekstualny: zawierają one mianowicie istotne informacje dotyczące wydarzeń, które są poruszane w utworach literackich. Utwory literackie i teksty publicystyczne zostały uporządkowane tematycznie. Taki podział pracy odzwierciedla główne motywy ich problematyki. W rozdziale III.1. kieruję moją uwagę na problem przemocy wobec kobiet podczas konfliktu na Bałkanach. Analiza utworów Leila. Ein bosnisches Mädchen Alexandry Cavelius oraz Ein Stück gebrannter Erde Viktoriji Kocman pozwala wysnuć wniosek, iż przemoc wymierzona przeciwko kobietom miała postać zarówno zorganizowanego procederu, jak i indywidualnych praktyk naruszających nietykalność i integralność cielesną kobiet. W dziele Cavelius jest mowa o kontrolowanych przez żołnierzy obozach w Bośni i Hercegowinie, w których przetrzymywano kobiety, zmuszano je do pracy i wykorzystywano seksualnie, w noweli Kocman zaś pojawia się wątek Kosowarki, która pada ofiarą gwałtu na tle etnicznym. Wojna ukazywana jest w tych utworach jako czas bezprawia, podczas którego przestają obowiązywać wszelkie normy społeczne. Również artykuły prasowe portretują Bałkany lat 90. jako obszar, na którym działania oparte na przemocy wobec kobiet stanowiły istotny element strategii wojennej, do którego uciekały się wszystkie strony konfliktu. Rola publikacji dotykających tej tematyki jest tym bardziej ważka, że problem przemocy seksualnej podczas wojny był przez lata marginalizowany. Rozdział III.2. poświęcony jest poetyce mobilności. Dzieli się on na trzy podrozdziały: jeden traktuje o emigracjach „na zachód”, drugi o wyprawach do krajów byłej Jugosławii, trzeci zaś dotyczy wybranych artykułów prasowych przedstawiających bałkańskie centra i peryferia objęte konfliktem. Bohaterowie powieści Wie der Soldat das Grammofon repariert Sašy Staničića, Tauben fliegen auf Melindy Nadj Abonj oraz Das Gedächtnis der Libellen i Kirschholz und alte Gefühle Maricy Bodrožić pochodzą z krajów byłej Jugosławii, które opuścili podczas wojny i wyemigrowali do Europy Zachodniej. Życie na emigracji uwypukla ‘inność’ protagonistów. Wymienione publikacje problematyzują rozmaite jej aspekty, jak język, etniczność, płeć, kulturę, religię, które można uznać za składowe tożsamości postaci literackich. Pytania „skąd pochodzę“, jak i „gdzie się znajduję“ stanowią istotny element poczucia przynależności bądź odrębności bohaterów dzieł, czego dowodzi analiza. Utwory prezentujące odwróconą perspektywę, a mianowicie zachodnich podróżników wyprawiających się na Bałkany, pokazują inny wymiar „inności“. Występując w roli „obcych“ odwiedzających kraje byłej Jugosławii, mierzą się nie tyko z odmiennymi kulturowo obszarami, ale i z własną odmiennością. Posiadają oni wiedzę teoretyczną na temat tego regionu i wyobrażenie o nim, jednak konfrontacja z nim weryfikuje te wyobrażenia. Peter Handke opisuje w tekstach Eine winterliche Reise zu den Flüssen Donau, Save, Morawa und Drina oder Gerechtigkeit für Serbien, Sommerlicher Nachtrag zu einer winterlichen Reise oraz Die Kuckucke von Velika Hoča. Eine Nachschrift swoje przemyślenia towarzyszące wyprawom do Serbii i Kosowa, zaś w eseju Abschied des Träumers vom Neunten Land wspomina Słowenię. Skupia się on przy tym przede wszystkim na poetyckim przedstawieniu tych krajów i ich mieszkańców. Głos zabrany przez austriackiego pisarza zwrócił uwagę nie tylko krytyków literackich, ale i opinii publicznej. Pozycjonując swoje stanowisko w opozycji do dyskursu o konflikcie obecnego w mediach, który zdominowany był przez jednoznacznie negatywny obraz Serbii prezentowanej jako jedynego agresora, Handke sprowokował debatę o roli i powinnościach literatury w obliczu konfliktu militarnego. Pisarz krytycznie ocenia obecne w artykułach prasowych redukcjonistyczne ujęcie konfliktu, w którym Serbia jest przedstawiana jako jedyny winny. Zarówno eseje Handkego, jak i pozostałe omawiane przeze mnie w tej części pracy utwory dostarczają wielu informacji o przestrzeni, z którą konfrontują się bohaterowie fikcjonalni i niefikcjonalni. Stille ist ein Geräusch Julie Zeh jest zapisem podróży do Bośni i Hercegowiny, akcja Die Winter im Süden Norberta Gstreina rozgrywa się w Chorwacji, Die gefrorene Zeit Anny Kim dotyczy wydarzeń w Kosowie. Prócz nawiązań do samego konfliktu, w tekstach tych nie brakuje opisów percepcji zmysłowych, wpisujących się w literacką geografię sensoryczną. Analiza utworów, które związane są z różnymi formami mobilności, pozwala wysnuć wniosek, że Bałkany są obszarem zróżnicowanym kulturowo, którego nie da się scharakteryzować redukując go do wyrwanych z kontekstu wydarzeń. Szczególną uwagę na to zwraca narratorka Mein weißer Frieden Maricy Bodrožić. Ten autobiograficzny reportaż po-dróżniczy zawiera nie tylko informacje o samym konflikcie i jego zarzewiu, ale jest też wzbogacony o refleksje natury filozoficznej i intelektualnej, krytyce poddane zostaje romantyzowanie konfliktu i uporczywe „trwanie przy swojej prawdzie“ poszczególnych stron. Artykuły prasowe omówione w ostatnim z podrozdziałów dotyczących poetyki mobilności prezentują sytuację w miejscach dotkniętych wojną, nie ograniczając się przy tym jednak do czysto informacyjnego charakteru – dają one bowiem wgląd w życie codzienne mieszkańców, ukazując konflikt nie z perspektywy centrum, władzy, a z pozycji ludności cywilnej. Wśród publikacji tych dużą grupę stanowią teksty opisujące życie w oblężonym Sarajewie, a także sytuację w chorwackiej Slawonii – na obszarach należących do najdotkliwiej dotkniętych przez wojenny kataklizm. W rozdziale III.3. przybliżam problematykę sprawiedliwości rozumianej jako element rozliczenia z przeszłością. Utwory Meeresstile Nicola Ljubića oraz Rund um das Große Tribunal, Die Tablas von Daimiel: Ein Umwegzeugenbericht zum Prozeß gegen Slobodan Miloševic i Die Geschichte des Dragoljub Milanović Petera Handkego pokazują złożoność tej materii: z jednej strony chodzi o osądzenie przestępców wojennych, z drugiej zaś pojawia się kwestia winnego wybuchu konfliktu. Kolejny wymiar tego problemu wiąże się natomiast z pojęciem odpowiedzialności zbiorowej. Lektura powieści Meeresstile konfrontuje odbiorców z pytaniem, w jakim stopniu grzechy przodków obciążają następne pokolenia. Handke skupia się zaś na krytyce instytucji Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii, kwestionując moralne prawo trybunału do decydowania o losach obywateli innych krajów. Przedostatni, czwarty (III.4.), rozdział tej części dysertacji, dotyczy motywu mediów. Obejmuje on analizę dwóch dzieł: Unter Tränen fragend. Nachträgliche Aufzeichnungen von zwei Jugoslawien-Durchquerungen im Krieg. März und April 1999 Petera Handkego oraz Das Handwerk des Tötens Norberta Gstreina. Za wyodrębnieniem tego wątku w rozprawie przemawia istotna rola, jaką odegrały w konflikcie codzienne doniesienia prasowe, transmisje telewizyjne i relacje radiowe informujące o najnowszych wydarzeniach na Bałkanach. Handke krytykuje zachodnioeuropejskie media, którym przypisuje stronniczość i uprzedzenia wobec Serbii, a także manipulowanie opinią publiczną za pomocą obrazu, słów i dźwięku. Powieść Gstreina zwraca z kolei uwagę na trudności, jakie nastręcza pisanie o katastrofie historycznej. Przesłanie płynące z analizy powieści tego austriackiego pisarza można zawrzeć w stwierdzeniu, iż przedstawienie wojny wiąże się z trudnościami zarówno na poziomie etycznym, jak i estetycznym, dlatego rzetelne dziennikarstwo powinno dążyć do pogłębionej analizy złożonej problematyki sporu, a nie skupiać na epatowaniu sensacyjnymi informacjami. Wojnę można zatem scharakteryzować jako fenomen, który jest tylko częściowo opisywalny, nie jest też możliwe jego obiektywne przedstawienie. Teksty Gstreina i Handkego uzupełniają się tym samym, pokazując, jak wielowymiarowym wyzwaniem dla literatury i publicystyki jest zmierzenie się z problema-tyką wojenną. W ostatnim rozdziale (III.5.) analizuję sztuki teatralne: Die Fahrt im Einbaum oder das Stück zum Film vom Krieg Petera Handkego, PEACE Falka Richtera oraz Freitag in Sarajevo Richarda Schubertha. Utwory te poruszają takie aspekty konfliktu, jak zaangażowanie wspólnoty międzynarodowej, reakcja europejskich intelektualistów, pomoc humanitarna, praca korespondentów wojennych czy wreszcie jego przyczyny, przebieg i konsekwencje. W dziełach tych krytyce zostaje poddana typowa dla dyskursu bałkanistycznego postawa wyższości Europy Zachodniej wobec Bałkanów. W części IV. dysertacji przedstawiłam wnioski końcowe. Przeprowadzona przeze mnie analiza dzieł literackich oraz publicystycznych pozwoliła mi potwierdzić hipotezę, iż teksty niemieckojęzyczne traktujące o rozpadzie Jugosławii nie tylko poruszają problematykę konfliktu na Bałkanach, ale też jednocześnie portretują przestrzeń, której dotyczą opisywane wydarzenia, konstruując przy tym zróżnicowany obraz Bałkanów. Bałkany przed-stawione są zatem zarówno jako terytorium przemocy i niesprawiedliwości, ruchu i stagnacji, prawdy i fałszu, a także jako przestrzeń kulturowa oraz przestrzeń pamięci, i wreszcie jako teren opozycji ‘swoje’/‘obce’. Ponadto można wysnuć wniosek, iż przestrzeń ta oddziałuje na aktywności literackie oraz dziennikarskie. Stwierdzeniem tym nawiązuję do założeń geopoetyki, która przestrzeń nakazuje postrzegać jako dynamiczny koncept, który posiada pewną moc sprawczą. Moc ta związana jest z wydarzeniami historycznymi, społecznymi oraz kulturalnymi, które zachodzą w konkretnych miejscach. Różnorodność form literackich wskazuje zaś na ogromny potencjał kryjący się w literaturze, która przyczynia się do zrozumienia złożonych zjawisk historycznych i społecznych, a przy tym kompleksowej w swej istocie natury ludzkiej. Poddane przeze mnie analizie publikacje postrzegam dlatego jako wartościowe źródło wiedzy na temat Bałkanów, z którego czerpać mogą również odbiorcy spoza kręgów akademickich. Ostatnia część dysertacji (V.) składa się z wykazów literatury podmiotu (V.1.) oraz przedmiotu (V.2.), jak i innych źródeł (V.3).