Wstyd w ponowoczesności

Tematyka rozprawy dotyczy problematyki wstydu w kontekście współczesnego społeczeństwa, a podstawową kwestią stanowiącą punkt dalszych odniesień i dociekań stanowi pytanie o to, czy odczuwanie wstydu przez jednostkę zanika w ponowoczesności. Treść dysertacji obejmuje szczegółowy opis tej emocji z perspektywy nauk społecznych; począwszy od genezy i charakterystyki przejawów wstydu oraz jego funkcji i roli zarówno w ramach kontroli społecznej, jak i procesu tworzenia jednostkowej tożsamości. Rozprawa obejmuje część teoretyczną oraz empiryczną. Pierwsza z nich jest ugruntowana w dziedzinie socjologii emocji, ale obejmuje też liczne odniesienia do innych nauk społecznych, uwzględniających różne spojrzenia na problematykę wstydu. Tłem teoretycznym dysertacji jest teoria interakcjonizmu symbolicznego. Druga część skupia się na empirycznej weryfikacji postawionych hipotez oraz potwierdzeniu i zilustrowaniu zaproponowanej typologii wstydu oraz mapy zjawisk wstydogennych. Przedstawiona w pracy typologia zjawiska obejmuje cztery aspekty wstydu: odczuwany i fasadowy oraz pierwotny i wtórny, które przedstawiono w perspektywie dziewięciu sfer egzystencji społecznej jednostki określanej realizowanymi przez nią interakcjami oraz uniwersum normatywnym, w jakim się znajduje. Opis uzupełniony jest charakterystyką funkcji, które pełni wstyd w odniesieniu do tożsamości, to jest regulacyjno-kontrolnej, definiującej, adaptacyjnej oraz zachowawczo-ochronnej. Charakterystyka wstydu jako emocji społecznej stanowi punkt wyjścia do analizy zagadnienia tożsamości jednostkowej w warunkach społeczeństwa ponowoczesnego. Przedstawione w niniejszym opracowaniu tezy oparte są na założeniu, iż wstyd jest kategorią odczuć o wybitnie społecznej genezie, jak też wyjątkowo silnie warunkowaną przez otaczających nas ludzi. Rozprawa postuluje, że istnieją różne kategorie wstydu, zależne od społeczności i ich postrzegania pewnych zachowań odbiegających od zbiorowo ustalonych norm. Kategorii wstydu nie jest w stanie narzucić jednostka, jedynie ukształtowany i przestrzegany system normatywny społeczności. Zatem społeczność decyduje czego i w jakich sytuacjach się wstydzimy, tak samo jak społeczność nakłada na jednostki odmienne – dewiantów – własne sankcje. Społeczna rola wstydu wynoszona jest z ocen wskazujących na granice obojętności grup czy też przypadkowych świadków wobec działań w jakiś sposób godzących w uznany i podzielany system wartości danej zbiorowości, którego nieznajomość lub jawna kontestacja prowadzić może nawet do wykluczenia społecznego lub napiętnowania jednostki. Jednostki będące w jakiś sposób „inne” mogą doświadczyć siły konformizmu wewnątrzgrupowego za sprawą wywieranej na nie przemocy symbolicznej oraz innych działań o charakterze kontroli społecznej. Taki recepcja zdarza się też wobec cech, na które jednostka nie ma wpływu. W konsekwencji – odmienność fizyczna, a także przejawiane określone mimowolne zachowania, jak również inne, zupełnie niezależne kryteria, mogą się odbić na pozycji jednostki w grupie, tym samym wywołując u niej poczucie dyskomfortu– którym jest wstyd. Niemniej według badanych osób dyspozycje, które nie są w żaden sposób „zawinione” przez człowieka, nie powinny być źródłem wstydu. W badaniu wstyd budził przeważnie negatywne asocjacje (uczucie przykre), związane z poczuciem niezawinionej nieadekwatności, gdzie odniesieniem był zarówno pożądany wizerunek własny aktora („ja idealne”), ale także komponent uniwersum normatywnego otoczenia świadków – widzów, w szczególności znaczących innych. Treść dysertacji zawiera tezę mówiącą, że w skomplikowanym systemie ponowoczesnego społeczeństwa brak jest jednoznacznych odniesień normatywnych, które byłyby decydujące zarówno w kreowaniu postaw i zachowań ludzi, jak też w procesie oceny działania „innych”. Zatem równoległość występowania silnie zróżnicowanych systemów wartościowania uniemożliwia dostosowanie się do każdego z nich. Konformizm wobec jednego systemu determinuje łamanie zasad uznanych w innych środowiskach, co w niektórych sytuacjach może utrudniać relacje społeczne jednostek oraz prowadzić do niewłaściwych autodefinicji, w tym do poczucia wstydu. Ponadto uzasadnia to tezę o stosowaniu piętna jako ważnego elementu nie tylko wpływu grupowego, ale także możliwości jego wtórnej internalizacji do własnego wizerunku aktora (jako jaźń odzwierciedlona). Jednocześnie wniosek ten kwestionuje wątek narcystyczno–indywidualistycznej wizji ponowoczesnego społeczeństwa. Wstyd wyraźnie wpływa tak na zachowania jak i na samoocenę jednostek, a także na ich postawę wobec innych. Badanie wskazało także sfery życia, które bywają obarczone większym lub mniejszym potencjałem wstydogenności, jak również pozwoliło na określenie spójności takich ocen uzyskanych od respondentów. Najsłabszą wstydogenność wykazano w badaniu w odniesieniu do sfery rodzinnej, a także postaw i cech indywidualnych. Najsilniej nacechowane wstydotwórczo okazały się być przypadki wyłamywania się z ram normatywnych w zakresie prawa i praworządności, a także tolerancji i szacunku wobec innych – kwestie dotyczące prawa formalnego, jak i aksjologii na pograniczu moralności. Najbardziej zróżnicowane oceny wstydogenności dotyczyły sfery ciała, wyglądu i relacji intymnych. Potęguje to przekonanie o silnej złożoności relacji międzyludzkich w ponowoczesnej rzeczywistości; z jednej strony deklaracje wskazują na zasadniczy indywidualizm i bardzo ograniczoną grupę potencjalnych „znaczących innych” dla aktorów scen interakcji społecznych, z drugiej zaś – silne przekonanie o przykrych konsekwencjach wynikających z niedostosowania się oraz (także mimowolnej) nieadekwatności, szczególnie w sytuacji istnienia wielu zróżnicowanych grup i płaszczyzn interakcji i jeszcze liczniejszych (co nie znaczy zrelatywizowanych) systemów odniesień normatywnych. Taka wielość wyborów pociąga za sobą problem odpowiedzialności. Jeśli wybory okazują się nie znajdować uznania wśród „znaczących innych” z otoczenia jednostki, to w sytuacjach, gdy o poczuciu winy wybierającego nie może być mowy, najbardziej prawdopodobną reakcją emocjonalną aktora będzie właśnie wstyd. W odniesieniu do teorii ponowoczesności w pracy dyskutowane są poglądy teoretyków oraz wątpliwości w związku z niezbyt ostrym wyodrębnieniem i jednoznaczną charakterystyką epoki ponowoczesnej. W tym kontekście zaproponowano tezę, że ponowoczesność charakteryzuje przede wszystkim współwystępowanie różnych scen interakcji i systemów norm, które to narzucają z kolei jednostkom konieczność równoczesnego dostosowywania się do wymogów sytuacyjnych, jak też do oczekiwań osób, z którymi aktorzy pozostają w bezpośrednich relacjach w trakcie odgrywania poszczególnych ról społecznych, choć wiele interakcji i relacji jest płytkich, przelotnych, zapośredniczonych czy krótkotrwałych. W rozprawie analizowano zatem możliwość występowania równoległego konformizmu wobec wielu systemów normatywnych u tej samej jednostki w przeciwieństwie do opcji istnienia jednostkowego rdzenia normatywnego, opartego na wartościach zinternalizowanych w procesie socjalizacji, jak też w relacjach z grupami znaczących innych. Ponadto przywoływane są przykłady mechanizmów obronnych tożsamości w przypadku niezgodności własnej i zewnętrznej recepcji jednostki z jej przekonaniem o „ja idealnym”, zinternalizowanymi zasadami oraz systemem normatywnym grupy znaczącej. Analizę teoretyczną uzupełniają odniesienia do zagadnień stygmatyzacji, przemocy symbolicznej, winy, bezwstydu, konformizmu, dumy i agresji, piętna oraz grup znaczących. Pracę uzupełnia aneks statystyczny z wynikami badania (N=210).

This dissertation is an exploration of social dimensions of shame in the context of its role in interpersonal relations and in the process of social control, as well as its impact on self-perception and development of identity of both individuals and entire groups in postmodern society. It is expected to provide the answer to the fundamental question whether the feeling of shame is fading away in post-modern society. The principal assumption of the thesis stipulates that shame is a socially determined emotion and its various forms depend on community expectations and social perception of certain behaviors and their correspondence with collectively agreed standards. Therefore shame cannot be imposed by an individual; it may only be shaped and reinforced by a system of norms adopted in a particular community. The thesis argues that community and reference groups („significant others”) may decide about the cause and circumstances evoking shame, as well as the community can stigmatize (punish) disobedient individuals – „deviants”. In the past, resistance to or plain ignorance of recognized rules, particularly not followed by remorse or guilt, could have led to social exclusion and life-long stigmatization of the individual. Today, in the period of rapid proliferation of social norms, the sense of shame is expected to have evolved considerably. Various social surveys prove absence of recognized authorities or ethoses that contemporary communities could follow. Moreover, particular situations or behaviors, violating generally accepted rules or values, seldom evoke any feelings of repulsion or overt opposition, neither in the actor, nor in the witness. This leads to the question about the condition of social control in postmodernity. Plurality of normative systems in postmodern society results in lack of clear guidelines for shaping attitudes and behaviors, or serving as reference in evaluation of the behaviour of "others". Adaptation to varied or even mutually exclusive systems of evaluation seems impossible. Yet adoption of one normative system determines violation of the principles recognized in other communities, which in some cases may impede social relationships and result in inappropriate self-definition and often - shame. Individuals perceived in some way "different" may experience intra-group conformity or social repulsion by means of symbolic violence and other forms of social control. This also applies to certain involuntary behaviors or personal dispositions – even minor ones – which may be decisive for the individual's position in the group. “Deviants” may be condemned and rejected by groups, which further deepens their feeling of shame or evokes the feeling of guilt, fear, or alternatively – triggers uncontrollable aggression. This is explicable at the level of atavistic xenophobia, but in the post-modern society, perceived as open and individualist global community, governed by the concepts of tolerance and equality, emphasizing due respect for an individual, this seems to be a quite intriguing phenomenon. This dissertation consists of seven chapters. The first one introduces the notion of shame from purely theoretical perspective, including etymology of the subject term and presentation of selected approaches in social theories and sciences. Further, it develops an operational definition of shame along with a typology of variants of this emotion: sincere (genuine) and pretended (simulated) shame as well as primary and secondary one. The second chapter attempts to define post-modernity as a distinctive period in social evolution. Another section of the thesis examines shame in the context of identity and the potential impact of this emotion on developing individual’s social self-perception. The fourth chapter discusses the role of shame in interpersonal relations and significance of particular groups of witnesses for individuals experiencing shame, as well as the process of developing masks and shaping the identity based on external feedback (mirror reflection of self); in other words it represents the notion of shame from the perspective of symbolic interaction theory. Social context of the emotion of shame is amended with brief characteristics of selected social phenomena such as conformism, symbolic violence and manifestations of stigma, whose role in experiencing shame is presented in chapter five of the dissertation. The next two parts of the work represent an empirical verification (quantitative and qualitative) of the earlier hypotheses on perception and relevance of post-modern shame among young Poles.