Koncepcja komparatystyki Pani de Staël

W rozprawie doktorskiej pt. Koncepcja komparatystyki Pani de Staël zebrałam, zestawiłam, uporządkowałam, sproblematyzowałam i poddałam interpretacji komparatystyczne refleksje i poglądy Pani de Staël (właściwie Anne-Louise Germaine Necker de Staël-Holstein). Ujęłam je ponadto w szerokim kontekście historycznoliterackim i teoretycznoliterackim. Nadrzędnym założeniem mojej pracy było ukazanie Pani de Staël jako prekursorki komparatystyki. W tym celu przedstawiłam poglądy pisarki oraz omówiłam jej porównawcze analizy zawarte m.in. w esejach: O literaturze rozpatrywanej w związkach z instytucjami społecznymi (De la littérature considerée dans ses rapports avec les institutions sociales, 1800), O Niemczech (De l’Allemagne, 1810), Dziesięć lat wygnania (Dix années d’exil, 1818) oraz powieści Korynna czyli Włochy (Corinne ou l’Italie, 1807). Pokazałam, że koncepcje francuskiej pisarki były świadectwem kształtującego się ówcześnie intensywnego poznawczego zainteresowania odmiennymi epokami, społeczeństwami, literaturami, językami. Dotyczyło to także odrębności literatury w porównawczym zestawieniu z innymi formami sztuki: malarstwem, muzyką, tańcem, rzeźbą. W konsekwencji kształtowała się wzmożona potrzeba opisywania odrębnych obyczajów oraz artystycznych upodobań właściwych mieszkańcom różnych części Europy i świata. U niektórych myślicieli i pisarzy poznawaniu obcych literatur towarzyszyła istotna próba zrozumienia i wyjaśnienia ich podobieństw i różnic. Jakkolwiek poglądy Pani de Staël konstytuowały się w czasie, w którym sama dyscyplina zwana literaturą porównawczą nie została jeszcze w pełni zdefiniowana, w rozprawie określałam te poglądy pisarki "komparatystyką avant la lettre". Czynię to ze względu na jej konsekwentną i zadeklarowaną postawę badawczą, potwierdzoną badaniem kontaktów i zjawisk przenikania się odmiennych kultur, stopniowym odkrywaniem różnorodności zjawisk literackich oraz ich interakcji, związków, pokrewieństwa. Pani de Staël cieszy się znacznym zainteresowaniem we Francji, Niemczech, Stanach Zjednoczonych. Niestety jej prace i dokonania są w stosunkowo niewielkim stopniu znane w naszym kraju. Ponadto mimo wielu rozproszonych uwag w różnych polskich i zagranicznych rozprawach o znaczeniu Pani de Staël dla wykrystalizowania się komparatystyki nie powstała dotąd praca poświęcona wyłącznie i w całości temu istotnemu zagadnieniu. Moim celem było w miarę systematyczne przedstawienie poglądów pisarki z perspektywy przełomu osiemnastego i dziewiętnastego wieku oraz współczesnych badań porównawczych. Odwoływałam się do kontekstu historycznego i literackiego, w którym autorka O Niemczech tworzyła i w związku z tym omówiłam jej koncepcje na tle poglądów wybitnych filozofów, myślicieli i pisarzy: Denisa Diderota, Jeana le Rond d’Alemberta, François René de Chateaubrianda, Constantina-Françoisa de Volney’a, Benjamina Constanta i innych. Nawiązywałam też do istotnych problemów badawczych współczesnej komparatystyki jak: porównawcza teoria literatury, komparatystyczna genologia, korespondencja sztuk oraz teoria tłumaczeń, by wymienić jedynie kilka najistotniejszych zagadnień. Odniosłam się m.in. do poglądów takich dwudziestowiecznych polskich badaczy jak: Halina Janaszek-Ivaničkovà, Olga Płaszczewska, Tomasz Bilczewski oraz zagranicznych jak: Paul Hazard, Daniel-Henri Pageaux i Doris Bachmann-Medick. Nie pominęłam również dokonań dziewiętnastowiecznych oraz z pierwszej połowy dwudziestego wieku m.in. Jeane’a Jacques’a Ampère’a, Josepha Texte’a, Ferdinanda Brunetière’a oraz Fernanda Baldesnpergera. W pracy starałam się wykazać, że Pani de Staël sukcesywnie zrywała z etnocentryzmem, rezygnowała z czynienia z własnej kultury jedynego lub nadrzędnego punktu odniesienia przy ocenie innych wspólnot kulturowych czy etnicznych. Pokazałam, że pisarka podjęła się w konsekwencji próby interpretacji utworów literackich wolnej w większym lub mniejszym stopniu od uprzedzeń i stereotypów. Zaakcentowałam to, że przyjmowała do oceny literackich czy społecznych zjawisk zmienne kryteria zależne od kontekstu, warunków oraz czasu i miejsca powstania owych zjawisk. Tożsame albo podobne poglądy reprezentowali również w zbliżonym czasie inni prekursorzy komparatystyki, których dokonania omówiłam w pierwszym rozdziale pracy. W rozdziale tym przedstawiłam refleksje kilku wybranych wybitnych prekursorów dyscypliny: Johanna Gottfrieda Herdera i Wolfganga von Goethego oraz mniej znanych w naszym kraju Françoisa Noëla, Guislaina François Marie de la Place’a i Abela Françoisa Villemaina. W przypadku Herdera zwróciłam uwagę na kategorię ducha narodu, który zdaniem niemieckiego filozofa decydował o tożsamości, jednorodności i odrębności poszczególnych wspólnot etnicznych. Na kształt owego ducha narodu wpływały: klimat właściwy usytuowaniu geograficznemu danego kraju, ustrój państwa, a także tradycje i obyczaje oraz język. Omówiłam również stworzone przez Goethego pojęcie literatury światowej – Weltliteratur. Autor Fausta podkreślał w swej koncepcji, że jednocześnie z transakcjami ekonomicznymi i transferem ludzi i dóbr kształtowały się interakcje literackie i kulturowe. W zakończeniu tego rozdziału wskazałam cechy charakterystyczne prekursorskich wykładów i kursów literatury porównawczej Noëla, de la Place`a i Villemaina, których zadaniem było kodyfikowanie i upowszechnianie metody porównawczej. Przedstawienie prac tych trzech prekursorów francuskiej komparatystyki było istotne, ponieważ pojawiły się w nich zalążkowe próby stworzenia metody porównawczej oraz określenie roli porównania, które pozwalałoby m.in. na odkrycie pewnego rodzaju powszechnych zasad i praw rządzących literaturą. O tym, że Pani de Staël zainteresowała się różnojęzycznymi literaturami zdecydowały kluczowe wydarzenia z jej życia, które uznałam za godne omówienia w drugim rozdziale. W centrum moich rozważań znalazły się jej podróże po Europie, w czasie których pisarka przekonała się o istnieniu interesujących kultur poza granicami jej ojczyzny. Szczególne znaczenie miał pobyt pisarki w Niemczech, którego najistotniejsze momenty, jak spotkanie z Goethem zrelacjonowałam w rozprawie, a także pobyty w Anglii we Włoszech i w Rosji, którym poświęciłam również wiele miejsca w pracy. Czas między podróżami Pani de Staël spędzała w szwajcarskim zamku nad Lemanem, gdzie zawiązała się tzw. Grupa z Coppet. Omówiłam toczone tam dyskusje dotyczące różnic kulturowych, prowadzone przez członków tej grupy pochodzących z różnych krajów. Ze względu na to, że rozprawa powstawała w Polsce, przedstawiłam również krótki pobyt pisarki w naszym kraju. Trzeci rozdział rozprawy poświęciłam antropologii Pani de Staël i jej implikacjom dla komparatystyki. Omówiłam w nim kilka istotnych dla pisarki kwestii. Były to: klimat oraz środowisko geograficzne i przyrodnicze swoiste dla konkretnego miejsca, ustrój społeczeństwa oraz zespół cech charakteru związany z przynależnością do określonego narodu. Czynniki te decydowały o różnicach między poszczególnymi utworami literackimi. W pismach francuskiej twórczyni stały się w konsekwencji kryteriami, na których podstawie pisarka wyróżniała odrębne zjawiska literackie i kulturowe. Wybór tych kryteriów nie był przypadkowy lecz uzasadniony ich szczególnym ówczesnym znaczeniem, co dokładnie omówiłam. Zwróciłam m.in. uwagę na poglądy Karola Ludwika Monteskiusza, który analizował wpływ klimatu na charakter prawa i rządów oraz Ludwika Gabriela de Bonalda, który ujmował literaturę jako wyraz społeczeństwa. W rozdziale tym starałam się pokazać na przykładzie konkretnych analiz porównawczych Pani de Staël, że autorka O Niemczech miała świadomość zależności literatury od zmiennych czynników geograficznych, demograficznych i kulturowych. Uznawała właściwą ludzkiej kulturze różnorodność. Wskazywała na rozmaite przyczyny odmienności pomiędzy twórcami odrębnych wspólnot etnicznych. Starała się poznać to, co decydowało o swoistości poszczególnych literatur i ich tożsamości oraz to, co odróżniało je na tle twórczości obcej. W czwartym rozdziale rozprawy przedstawiłam najważniejsze cechy komparatystyki Pani de Staël. Wykazywałam w nim, że nadrzędnym celem porównawczych interpretacji pisarki było uwidocznienie postępu w literaturze oraz programowanie przyszłego rozwoju literatury. Poglądy autorki O Niemczech ujęłam w szerokim kontekście filozoficznym, historycznym i historyczno-literackim. Omówiłam najważniejsze prace filozoficzne dotyczące zagadnienia postępu, zwłaszcza autorstwa Nicolasa de Condorceta. Przedstawiłam również kształtowanie się na przestrzeni wieków kulturowej dominacji Francji, która stanowiła podstawową przeszkodę dla wymiany inspiracji między literaturami. Wskazałam jej złożone przyczyny oraz różnorakie i zasadnicze konsekwencje. Mocno zakorzeniona w osiemnastowiecznej filozofii idea postępu posłużyła pisarce do uporządkowania poszczególnych literatur, odnalezienia pomiędzy nimi pewnego rodzaju filiacji opartej o ciągłość rozwoju, a także miejsc styku i wzajemnego przenikania. Pani de Staël uwypukliła bowiem wspólnotę inspiracji i tradycji w literaturach poszczególnych epok, analizując np. w perspektywie historycznej rozwój poszczególnych gatunków literackich w kilku wybranych krajach albo wpływ chrześcijaństwa na różnojęzyczne literatury. Jeśli chodzi natomiast o programowanie przyszłego rozwoju literatury to dla autorki O Niemczech kluczowe okazywało się konstruowanie zarówno modelu przyszłej literatury światowej, jaki i narodowej, w tym przypadku francuskiej. Istotnym zamierzeniem pisarki była przebudowa ówczesnego sposobu myślenia, co miało położyć kres kulturowej dominacji Francji i przyczynić się do tworzenia wspólnoty równorzędnych kultur. Relatywizacja w sposobie oceniania obcych literatur i odejście od przyzwyczajeń związanych z narodowym gustem miała służyć odnowie także samej literatury francuskiej poprzez twórcze przyswajanie obcych dokonań literackich. Omówiłam szczegółowo sposoby, w jakie ten transfer różnojęzycznych modeli literackich miałby się odbywać. Dokonałam tego m.in. na przykładzie wskazówek pisarki dla francuskich pisarzy dotyczących możliwości czerpania wzorów z utworów Szekspira. Starałam się zatem w tym rozdziale pokazać, że w pewnym stopniu zamknięte i jednorodne całości kulturowe miały na podstawie koncepcji pisarki otwierać się wzajemnie na siebie, interesować się sobą nawzajem i inspirować się. Moim zamierzeniem było zaakcentowanie, że w tym międzykulturowym dialogu sama Pani de Staël miała pełnić rolę pośredniczki między kulturami, zwłaszcza jako odkrywczyni kultury niemieckiej. Jej rozprawa O Niemczech była pierwszym we Francji obszernym i bogatym źródłem wiadomości o tym kraju. Piąty rozdział rozprawy poświęciłam znaczeniu, miejscu, cechom i funkcjom przekładów według Pani de Staël. Poglądy pisarki omówiłam na tle najważniejszych niemieckich rozważań dotyczących wskazanej problematyki. Zwróciłam uwagę na odchodzenie od koncepcji belles infidéles, czyli tłumaczeń pięknych acz niewiernych, oraz na dokonujący się równolegle zwrot ku przekładom respektującym integralność oryginału, które miały w pełni oddawać partykularność i odmienność narodu, zdawać sprawę z różnic wynikających z kulturowego kontekstu oraz z odmienności języka. Usiłowałam pokazać, że według autorki O Niemczech przekłady pełniły bardzo ważną funkcję. Literatura niemiecka była ówcześnie we Francji deprecjonowana. Nakłanianie do tłumaczenia na ogromną skalę niemieckich utworów miało według Pani de Staël przyczynić się do zmiany stosunkowo negatywnego postrzegania pochodzących z tego kraju twórców w ojczyźnie pisarki. W zakończeniu rozdziału przedstawiłam również rolę przekładu w odsłanianiu korespondencji sztuk. Omówiłam prekursorskie poglądy Pani de Staël dotyczące podobieństw i różnić między odmiennymi formami artystycznej ekspresji. Przedstawiłam zalążkowe rozważania autorki O Niemczech odnoszące się do punktów stycznych między poszczególnymi sztukami oraz jej próby poszukiwania wspólnej płaszczyzny ich porównania. Na potrzeby rozprawy dokonałam tłumaczeń wielu obszernych fragmentów z dzieł pisarki, często dotąd w ogóle nie przełożonych na język polski albo przełożonych jedynie w okrojonych i nie zawsze do końca poprawnych wersjach. Zgromadziłam też angielski, francuski, polski oraz włoski materiał bibliograficzny trudno dostępny w Polsce. Przetłumaczyłam liczne fragmenty różnojęzycznych prac z literatury przedmiotu. Mimo obiektywnych trudności ze zdobyciem niezbędnych materiałów praca powstała w całości w kraju.