Specustawy - między teorią a praktyką tworzenia prawa

Celem niniejszej rozprawy jest wielowymiarowe spojrzenie na polską praktykę projektowania i uchwalania specustaw. Pozwala ono na ocenę, czy czeka nas dalszy rozwój tej praktyki, czy ze względu na swoje daleko idące skutki w sferze społecznej i prawnej, powinna ona zostać zaniechana. Na potrzeby pracy przyjąłem, że specustawa to ustawa, która wprowadza stan nadzwyczajny w systemie prawa poprzez zawieszenie (czasowe bądź trwałe) stosowania (wprowadzenie odstępstw od) powszechnie obowiązującego prawa. Dzięki przyjęciu takiej definicji, przedstawiam pełny zbiór specustaw (54 ustawy), o niewątpliwie kompleksowym charakterze, nie dotyczy bowiem wyłącznie jednej kategorii regulacyjnej. Przedstawiony zbiór zawiera ustawy regulujące sprawy z zakresu prawa publicznego i prywatnego - inwestycji infrastrukturalnych i subwencji finansowych, walki z klęskami żywiołowymi i organizacją międzynarodowych wydarzeń. Rozprawa dzieli się na trzy części. Część I dotyczy historycznych funkcji aktów prawodawczych i ich przemian na przestrzeni dziejów. W części II dokonuję analizy empirycznej specustaw. Za pomocą analizy ilościowej pokazuję skalę problemu, a dalsza analiza przepisów specustaw oraz ich podział na kategorie ze względu na cel ich uchwalenia pozwala dostrzec, jak szeroki jest ich zakres przedmiotowy i podmiotowy. Rozważania w części III dotyczą teoretycznych problemów, jakie rodzą specustawy w polskim systemie prawa. Staram się je zaprezentować w kontekście twierdzeń filozofii i teorii prawa dotyczących zasad tworzenia prawa. Zidentyfikowane problemy tworzenia prawa w Polsce, związane z dominującym paternalistycznym modelem tworzenia prawa, większościowym modelem demokracji i instrumentalizacją prawa oraz instytucjonalnymi uwarunkowaniami konstytucyjnymi (w szczególności w zakresie źródeł prawa), pozwoliły na przyjęcie konkluzji, iż praktyka specustaw będzie się nadal rozwijała. W świetle ustaleń dokonanych w ramach niniejszej pracy zasadne jest postulowanie zaprzestania traktowania specustaw jako marginalnych czy incydentalnych wyjątków w tworzeniu prawa. W perspektywie krótkoterminowej specustawy mogą wydawać się w pewnym zakresie rozwiązaniem funkcjonalnym i efektywnym, jednak długookresowe skutki specustaw budzą zasadnicze wątpliwości zarówno natury prawnej, jak i społecznej.

The aim of this dissertation is to take a multidimensional look at the Polish practice of designing and enacting special bills. This perspective allows for an assessment of whether we can expect further development of this practice or if, due to its far-reaching consequences in the social and legal spheres, it should be abandoned. For the purposes of this work, I have adopted the definition of a special bill as a bill that introduces a state of emergency in the legal system by suspending (temporarily or permanently) or introducing exceptions to the application of generally applicable law. By adopting this definition, I present a complete set of special bills (54 acts), which are undoubtedly comprehensive in nature, as they do not pertain exclusively to a single regulatory category. The presented set includes bills regulating matters of both public and private law, infrastructure investments and financial subsidies, natural disaster relief, as well as the organization of international events. The dissertation is divided into three parts. Part I deals with the historical functions of legislative acts and their transformations over time. In Part II, I conduct an empirical analysis of special laws. Through quantitative analysis, I show the scale of the issue, and further analysis of the provisions of special bills and their categorization based on the purpose of their enactment reveals the broad scope of their subject matter. The deliberations in Part III address the theoretical problems that special bills pose in the Polish legal system. I attempt to present them in the context of philosophical assertions and theory of law regarding the principles of lawmaking. The identified issues of lawmaking in Poland, related to the dominant paternalistic model of lawmaking, the majority model of democracy, the instrumentalization of law and institutional constitutional conditions (particularly in the area of sources of law), have led to the conclusion that the practice of special laws will continue to develop. In the light of the findings presented in this work, it is justified to postulate that special bills should no longer be treated as marginal or incidental exceptions in lawmaking. In the short term, special bills may appear to some extent to be a functional and effective solution. However, the long-term effects of special bills raise fundamental questions of both a legal and social nature.