Usądowienie władzy. Przykład Polski

Rozprawa analizuje proces usądowienia władzy w Polsce. Analiza obejmuje sądy prawa publicznego, tj. sąd konstytucyjny oraz sądy administracyjne, ponieważ to te sądy nabywały najwięcej uprawnień zastrzeżonych dotąd dla władzy ustawodawczej lub wykonawczej. Okres badawczy rozpoczyna się w 1979 r. wraz z początkiem procesu legislacyjnego dotyczącego ustawy o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, a kończy w 2015 r. wraz z przyjęciem nowej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Analiza prowadzona w rozprawie opiera się na badaniu historii legislacyjnej (unormowań) polskiego sądu konstytucyjnego oraz sądów administracyjnych. Rozprawa zawiera badanie aktów normatywnych regulujących funkcjonowanie obu typów sądów, jak również wszelkie akty je nowelizujące, a także orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące tych aktów normatywnych i ich nowelizacji. Zjawisko usądowienia jest definiowane jako dwuaspektowe. Pierwszy aspekt to transfer kompetencji od władzy ustawodawczej lub władzy wykonawczej do władzy sądowniczej lub tworzenie dla władzy sądowniczej nowych kompetencji, które pozwalają sądownictwu oddziaływać w polu władczym dotąd zastrzeżonym dla legislatywy lub egzekutywy (aspekt formalny usądowienia). Drugi aspekt to tworzenie systemu indywidualnych i organizacyjnych gwarancji niezależności sędziów, która pozwala im używać nowo nadane kompetencje w relatywnie swobodny sposób (aspekt ustrojowy usądowienia). Analizowane zjawisko jest przedstawiane przy użyciu perspektywy dawanej przez założenia teorii zachowania sądowniczego (theories of judicial behavior). Rozprawa prezentuje opracowany przez Williama Eskridge’a do opisu interakcji między władzami w Stanach Zjednoczonych schemat gry Sąd/Kongres/Prezydent, w której wskazuje się na potencjał poszczególnych podmiotów do bycia graczami blokującymi (veto players). Schemat ten jest zaadaptowany na grunt regulacji prawa polskiego i wykorzystany do pokazania pozycji politycznej Trybunału Konstytucyjnego i jej wzrostu w epoce rozdrobnionych parlamentów. Rozprawa przedstawia historię Trybunału Konstytucyjnego oraz sądów administracyjnych od powołania każdego z typów sądów aż do podjętych w 2015 r. działań odwracających częściowo proces usądowienia. Historia tych dwóch typów sądów pokazuje, że proces usądowienia rozpoczął się już w latach 1980-tych, mimo iż Polska była wówczas państwem o ustroju autorytarnym rządzonym przez partię komunistyczną. Wraz z końcem epoki PRL proces usądowienia przyspieszył, kompetencje analizowanych sądów były poszerzane, a ponadto wprowadzano coraz więcej rozwiązań gwarantujących niezależność decyzji sądowych. Wraz z uchwaleniem obecnej Konstytucji RP zrównano moc orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego z mocą aktów prawa powszechnie obowiązującego. Uprawnienia sądów administracyjnych również zostały poszerzone, ponieważ wyposażono je w kompetencje nie tylko do uchylania niezgodnych z prawem aktów administracyjnych, ale również do ich zmiany, co czyniło je potencjalnie współadministratorami. Najpóźniejszym zdarzeniem opisywanym w rozprawie jest uchwalenie nowej ustawy o Trybunale Konstytucyjnym w 2015 r., która pozwoliła parlamentowi na court packing, stanowiąc wstęp do rozwinięcia się niewiele później kryzysu konstytucyjnego.

The dissertation discusses the process of judicialization of power in Poland. The analysis covers the public law courts, i.e. the constitutional court and the administrative courts since they were the ones that acquired the most competences from the legislative or executive branch. The period covered in dissertation starts in 1979 with the commencement of the passing the act on Supreme Administrative Court in the parliament and ends in 2015 with the adoption of the new act on the Constitutional Tribunal. The analysis is based on the legislative history of the constitutional court and the administrative courts and it covers the statutes regulating both types of courts, all the amendments thereto, as well as the rulings of the constitutional court related to these pieces of legislation. The judicialization phenomenon is defined as bi-dimensional. Its first dimension may be defined as the transfer of competences from legislative or executive branch to the judiciary or the creation of the new competences for judiciary that allows the judiciary to intervene within the field of power that used to be reserved for legislative or executive branch (formal dimension). The second dimension is understood as a creation of the system of individual and organizational guarantees of judges’ independence that allows them to use the newly acquired competences in a relatively unconstrained way (organizational dimension). The dissertation also draws on assumptions of the judicial behavior theories. It also presents the Court/Congress/President game scheme developed by William Eskridge, which highlights the potential of particular actors to become so-called veto players. This scheme is adapted to the rules of the Polish legal system and then used to present the political position of the Constitutional Tribunal and its rise in the era of fragmented parliaments. The dissertation depicts the history of the Polish Constitutional Tribunal and Polish administrative courts since their beginning up to the start of counter-judicialization measures undertaken since 2015. These courts’ history shows that the judicialization process has begun as early as in 1980s despite that Poland has been ruled by communist party operating in the authoritarian political system. After the fall of the communist era the process accelerated and the analyzed courts competences were being extended, while more and more measures were guaranteeing the independence of judicial decision-making. Once the current Polish constitution was adopted the Constitutional Tribunal rulings force was aligned with the legal force of legislation. The administrative courts’ powers were extended as well as they were provided with the competence not only to annul the unlawful administrative acts but also to change them, therefore becoming the co-administrators. The dissertation concludes with the description of the new act on the Constitutional Tribunal of 2015, which allowed the parliament for the ‘court packing’, which was a prelude to the constitutional crisis that arose shortly thereafter.