Przypisy tłumacza w kontekście jego widoczności przekładowej (na podstawie analizy współcześnie publikowanych tłumaczeń literackich)

Rozprawa doktorska zatytułowana Przypisy tłumacza w kontekście jego widoczności przekładowej (na podstawie analizy współcześnie publikowanych tłumaczeń literackich) dotyczy nieopisywanych dotąd szerzej cech i funkcji przypisów tłumaczy w utworach literackich publikowanych w ciągu ostatnich 30 lat – czyli wydanych po roku 1990. Omówione w niej zostały przede wszystkim takie przypisy, w których w sposób szczególny ujawnia się tłumacz. Głównym celem jest opis i wstępne sklasyfikowanie przypisów, które nie mieszczą się w zaproponowanych dotąd typologiach, a szczególnie tych, które mają inne zadanie niż uzupełnienie luki w wiedzy odbiorcy lub robią to w sposób nietypowy, koncentrując na sobie uwagę czytelnika. Rozprawa ma charakter opisowy, nie normatywny, stąd autorka powstrzymuje się od formułowania sądów na temat „poprawności” takich przypisów. Poza tym proponowane jest spojrzenie na przypis jak na oryginalny element być może wzbogacający dzieło, a nie tylko jak na niezbędne uzupełnienie wiadomości czytelnika. W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Widoczność tłumacza i jego kompetencje autorskie, przedyskutowane zostały dotychczasowe ujęcia zagadnień niewidoczności i widoczności tłumacza, a także obraz tłumacza jako drugiego autora dzieła. Poruszone zostało między innymi zagadnienie twórczego charakteru pracy nad przekładem. Zaproponowano również rozróżnienie trzech poziomów autorskiego wkładu tłumacza w tekst w przypisach: od komentarzy niezbędnych do zrozumienia tekstu przez komentarze nawiązujące do stylu tekstu głównego po komentarze stanowiące pewien naddatek w stosunku utworu, niemotywowane ani luką kulturową, ani różnicami międzyjęzykowymi, ani stylem autora. Rozdział kończy omówienie współczesnych inicjatyw mających na celu zainteresowanie odbiorców osobą tłumacza i dowartościowanie jego roli. Rozdział drugi, zatytułowany Przypisy tłumacza – spojrzenie teoretyczne, poświęcony został cechom przypisów tłumaczy. Po wprowadzeniu podstawowych definicji i rozróżnień przedstawiono stan badań na temat przypisów tłumaczy, a także kilka propozycji ich klasyfikacji. Szczególną uwagę poświęcono publikacjom, które poruszają temat przypisów wymykających się typowym klasyfikacjom – nietypowym pod względem formy lub treści. Następnie przedstawiono zagadnienie przypisu jako sposobu na uzupełnienie luki pomiędzy wiedzą odbiorcy oryginału a wiedzą odbiorcy przekładu. Ze względu na to, że analizowane dalej przypisy mają wiele cech wspólnych z komentarzem, przedstawiono również cechy tego gatunku mowy. W rozdziale trzecim, zatytułowanym Historia przypisu, prześledzono historię przypisów (nie tylko tych pochodzących od tłumaczy), ze szczególnym uwzględnieniem przypisów do tekstów naukowych oraz do dzieł literackich. Jako pierwszy etap ewolucji przypisów opisano średniowieczne glosy i marginalia, a jako ostatni – współczesny hipertekst. Omawiając poszczególne etapy, akcentowano te cechy, które mają odbicie we współczesnych przypisach tłumaczy. W rozdziale czwartym, zatytułowanym Przypisy tłumaczy – analiza zebranego materiału, opisane zostały kategorie przypisów zebranych w czasie badania. Pierwsza z nich obejmuje przypisy informujące o procesie tworzenia przekładu oraz komentarze na temat wcześniejszych przekładów danego utworu lub innych tekstów w nim cytowanych. Druga grupa komentarzy to uwagi pod adresem autora: dialogowanie z nim, potwierdzanie lub podważanie jego stwierdzeń, poprawianie błędów. Dodatkowo omówiono nawiązania do słów lub zachowania bohaterów. Trzecia i ostatnia grupa to osobiste komentarze tłumacza. W zgromadzonym materiale znalazła się niemała grupa przypisów, z których wyczytać można informacje na temat życia tłumaczy, ich preferencji, opinii, sympatii, emocji, uczuć, zwyczajów, nawet ciekawostek z życia. Być może dodawanie takich komentarzy wynika z pragnienia „ulepszenia” tekstu (lub nawet jego zawłaszczenia) – stąd rozważone zostały w perspektywie lojalności tłumacza i jego władzy nad tekstem. Rozprawę zamykają wnioski końcowe. Analiza zgromadzonego materiału potwierdza tezę o autorskim charakterze pracy nad przekładem, a także o tym, że niektóre przypisy ze względu na swój twórczy i oryginalny charakter mają samoistną wartość literacką. Przedstawione zostało podsumowanie cech łączących przypisy z literaturą piękną (szczególnie z najnowszymi zjawiskami literackimi), podkreślono również to, że są one cennym źródłem wiedzy o przekładzie, o tłumaczu i o sposobie postrzegania jego roli i zadań. W kontekście przeanalizowanych przypisów rozważono także zagadnienie lojalności wobec autora i wobec czytelnika. Na koniec wskazano kilka możliwych kierunków dalszych badań.

The dissertation entitled Przypisy tłumacza w kontekście jego widoczności przekładowej (na podstawie analizy współcześnie publikowanych tłumaczeń literackich) (Translators’ Footnotes in the Context of the Translator’s Visibility (Based on the Analysis of Contemporarily Published Literary Translations)) discusses the features and functions of translators' footnotes to literary works published within the last 30 years (i.e. after 1990) that have not been described in detail so far. It discusses mainly such footnotes in which translators reveal themselves in a very clear way. The main objective of the dissertation is the description and preliminary classification of footnotes that do not appear to fit into the typologies proposed thus far, especially those that have a different function than to overcome the gap in the readers’ knowledge, or do it in an unusual way, openly drawing the reader’s attention. As the character of the work is descriptive, not prescriptive, the author refrains from formulating judgments on the ‘correctness’ of such footnotes. Footnotes are presented as an original element that may enrich the work, and not only as a necessary addition to the reader’s knowledge. In the first chapter, entitled Widoczność tłumacza i jego kompetencje autorskie (Translator’s Visibility and Their Authorial Competence), various approaches to the issues of invisibility and visibility of the translator are reviewed. The image of the translator as the second author of the work is presented and the issue of the creative character of work on translation is raised. It is also suggested that the translator’s authorial contribution to the text in footnotes can be viewed on three levels: from commentaries necessary for the understanding of the text, through commentaries mirroring or otherwise corresponding with the style of the main text, to commentaries which are not motivated by the cultural gap, by interlingual differences, or by the author’s style – which add a new quality to the work. Finally, a range of contemporary initiatives aimed at raising interest in the translator’s work and making the audience appreciate their role are shown. The second chapter, entitled Przypisy tłumacza – spojrzenie teoretyczne (Translators’ Footnotes – a Theoretical View), is dedicated to the topic of translators’ footnotes. After introducing basic definitions and distinctions, the state of research on translators’ footnotes, as well as some proposals for their classification, are presented. Particular attention is paid to publications analysing footnotes that appear to escape the usual classifications due to their peculiar form or content. Next, the issue of footnotes as a means of bridging the gap between the knowledge of the audience of the original and the knowledge of the readers of the translation is presented. Because the analysed footnotes share many features with the commentary, the characteristics of this speech genre are also discussed. The third chapter, entitled Historia przypisu (The History of Footnote), traces the history of footnotes (not only those added by translators), with a particular focus on notes to academic texts and to literary works. As the first stage in the evolution of footnotes, medieval glosses and marginalia are described, whereas the use of hypertext (particularly in literary works) is viewed as the latest stage. In the review of the subsequent stages, the features that are reflected in contemporary translators’ footnotes are emphasized. In the fourth chapter, entitled Przypisy tłumaczy – analiza zebranego materiału (Translators’ Footnotes – Analysis of the Collected Material), the categories of footnotes collected during the study are described. The first one includes the footnotes informing about the process of translation and commentaries on previous translations of a given work or of other texts quoted in it. The second group consists of remarks addressing the author: dialoguing with them, confirming or questioning their statements, or correcting their mistakes. In addition, references to the words or behaviour of literary characters are presented. The third and final group includes personal commentaries made by translators. The collected material includes a considerable number of footnotes which provide information about the translators’ personalities, their preferences, opinions, emotions, feelings, habits, even amusing facts about their lives. Perhaps the decision to add such remarks stems from the desire to ‘improve’ the text (or even to appropriate it) – hence they are considered from the perspective of the translator’s loyalty and their power over the text. The dissertation ends with final conclusions. The analysis of the collected material confirms the thesis on the authorial character of work on translation, and also proves that some footnotes, due to their original and creative character, have an intrinsic literary value. A summary of the features of footnotes that have literary values (especially those that correspond with the latest literary phenomena) is presented. Additionally, translators’ notes are shown as a precious source of knowledge about translation, about the translator, and about the way their role and tasks are perceived. The analysed footnotes are also commented on in the context of the translator’ loyalty to the author and to the reader. Finally, some possible directions for further research are indicated.