Słownictwo Wacława Potockiego. Geneza, struktura, semantyka

Tematem rozprawy uczyniono analizę wycinka słownictwa poezji Wacława Potockiego (1621–1696). Na potrzeby badań ekscerpcji poddano próbę tekstową objętości 3000 linijek (wersów) pochodzących z trzech najbardziej znanych dzieł barokowego poety, to jest Transakcji wojny chocimskiej, Ogrodu nie plewionego i Moraliów. Podstawę źródłową badań stanowiło trzytomowe wydanie Dzieł W. Potockiego w edycji Leszka Kukulskiego (1987). Integralną częścią dysertacji stał się słownik języka autora, gromadzący całość zebranego materiału leksykalnego. Oprócz tegoż Słownika języka Wacława Potockiego (SJWPot), liczącego 6116 jednostek hasłowych, do pracy dołączono również dwa inne leksykony języka idiolektu, zawierające 1149 związków frazeologicznych (Słownik frazeologizmów Wacława Potockiego – SFWPot) oraz 679 łączliwych związków wyrazowych (Słownik kolokacji Wacława Potockiego – SKWPot). Na podstawie haseł SJWPot przeprowadzono kilkupłaszczyznową analizę językoznawczą, która przybrała postać analizy etymologicznej, słowotwórczej, semantycznej i leksykograficznej. Pomocniczo zgromadzoną leksykę poddano także analizie rejestrująco-opisowej, statystycznej, onomastycznej oraz analizie porównawczej. Każdy z wymienionych typów analizy miał na celu zbadanie wyekscerpowanego materiału pod innym kątem. Tak więc dzięki analizie genetycznej możliwe stało się oszacowanie, jaki procent słownictwa utworów W. Potockiego stanowiły jednostki rodzime, a jaki wyrazy obce. Wśród tych ostatnich za interesujące uznano zwłaszcza to, z którego języka wybrany pisarz czerpał najwięcej inspiracji. A zatem czy była to bardzo rozpowszechniona w XVII w. łacina, czy może W. Potocki preferował inne źródła zapożyczeń, np. niemieckie i czeskie? Zenon Klemensiewicz dowodził zbytniego nasycenia poezji autora Moraliów latynizmami, podczas gdy Aleksander Brückner wskazywał na dominujące w niej pożyczki węgierskie, tatarskie oraz ruskie. Autorka dysertacji starała się ustosunkować do opinii wymienionych badaczy, próbując zarazem dociec, w jakim stopniu ich sądy znalazły potwierdzenie w zebranym materiale. Z kolei słowa Janusza S. Gruchały zmotywowały ją do sprawdzenia, jak prezentuje się zgromadzone słownictwo pod względem realizowanych w jego obrębie kategorii, technik oraz typów słowotwórczych. Informacji na ten temat dostarczyła analiza strukturalna leksyki rodzimej, w tym analiza jednostek derywowanych od innych wyrazów już po wyodrębnieniu się języka polskiego ze wspólnoty prasłowiańskiej. Przyjęcie synchroniczno-diachronicznej perspektywy badawczej pozwoliło wskazać na pewne upodobania indywidualne W. Potockiego w zakresie tworzenia jednostek leksykalnych, jak też umożliwiło ono wysnucie pewnych wniosków dotyczących całego średniopolskiego podsystemu słowotwórczego polszczyzny. Dzięki obranemu trybowi postępowania chociaż w części możliwe stało się wypełnienie luki powstałej po opracowaniu przez językoznawców wzorca opisu staropolskiego systemu słowotwórczego (Kleszczowa, 1996, 1998, 2003, 2015), a jeszcze wcześniej – współczesnego (Grzegorczykowa, Laskowski i in, 1999). Strukturę tematyczną zebranego materiału zbadano z zastosowaniem metody pól leksykalno-semantycznych, wzorując się na podziale polowym słownictwa staropolskiego w opracowaniu Stanisława Dubisza. Zasadniczym celem tego etapu analizy było sprawdzenie, wokół jakich kręgów znaczeniowych sytuowało się słownictwo dzieł twórcy Ogrodu nie plewionego. Stosunki jakościowo- -ilościowe zaobserwowane pomiędzy wyodrębnionymi zbiorami wyrazów miały pomóc stwierdzić, czy najpłodniejszy poeta epoki baroku rzeczywiście interesował się „wszystkim” i „wszystkimi”. Dotychczas bowiem badacze tej spuścizny literackiej podkreślali ogromną różnorodność tematów w niej poruszanych. Kolejny etap podjętych badań stanowiła analiza leksykograficzna materiału, mająca na celu udokumentowanie kilkuset haseł SJWPot w reprezentatywnych opracowaniach słownikowych. Aby warstwę leksykalną utworów XVII-wiecznego autora móc ukazać w przekroju synchroniczno- -diachronicznym, kwerendą objęto słowniki gromadzące zasób wyrazowy polszczyzny, począwszy od epoki staropolskiej po początek wieku XIX. Były nimi: Słownik staropolski, Słownik polszczyzny XVI wieku, Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego oraz leksykon pisarza w postaci Słownika języka Jana Chryzostoma Paska. Ze względu na obszerność prezentowanego materiału zrezygnowano zaś z oddzielnych rozdziałów poświęconych wyekscerpowanym nazwom własnym i frazeologizmom. Przedłożona rozprawa doktorska składa się z pięciu rozdziałów, w tym dwóch rozdziałów teoretycznych i trzech analitycznych. Po krótkim Wstępie informującym o celach, założeniach i strukturze pracy w rozdziale pierwszym autorka uzasadnia wybór tematu badawczego, objaśnia kryteria doboru próby materiałowej i podaję jej zakres, a także prezentuje stan badań nad twórczością W. Potockiego. Dalsza część rozdziału pierwszego zawiera charakterystykę epoki, w której żył i tworzył autor Moraliów, oraz omówienie najważniejszych pojęć i terminów związanych z barokiem. W tym fragmencie dysertacji zamieszczono również kalendarium życia i twórczości XVII-wiecznego poety. Rozdział drugi w całości poświęcono opisowi metodologii, kierunków i narzędzi badawczych wykorzystanych podczas analizy wybranego wycinka języka pisarza. Część teoretyczną pracy kończy podrozdział zatytułowany: Słownik języka Wacława Potockiego. Idea, struktura, zasady opracowania. Trzeci rozdział rozpoczyna część analityczną rozprawy i stanowi zarazem jej najobszerniejszy fragment. Tworzą go dwa mniejsze podrozdziały, wyodrębnione na podstawie wyników analizy genetycznej przyjętej próby materiałowej. W pierwszej części rozdziału zaprezentowano zbiór słownictwa rodzimego, w obrębie którego odpowiednio wcześniej wydzielono wyrazy podstawowe (niederywowane na gruncie polskim) oraz pochodne słowotwórczo. Ważny etap podjętych badań stanowiła analiza strukturalna tych ostatnich, polegająca na pogrupowaniu jednostek motywowanych słowotwórczo według typów, kategorii i technik derywacyjnych. W części drugiej rozdziału trzeciego, zawierającej charakterystykę zapożyczeń, umieszczono dane jakościowo-ilościowe obrazujące podział leksemów obcych według źródła pochodzenia, przedmiotu zapożyczenia oraz stopnia ich przyswojenia do polskiego systemu językowego. W rozdziale czwartym przedstawiono wyniki analizy leksykalno-semantycznej materiału, przeprowadzonej przy użyciu metody pól wyrazowych. Jeden z podrozdziałów rozdziału czwartego przeznaczono na charakterystykę słownictwa zgromadzonego w polu <„Metajęzyk” człowieka>, w którym to polu, zgodnie z przyjętą klasyfikacją, oprócz większości wyrazów funkcyjnych znalazły się również wyekscerpowane nazwy własne. Rozdział piąty dysertacji traktuje przede wszystkim o wynikach badań statystycznych. Ponadto w rozdziale tym omówiono wyniki badań leksykograficznych, obejmujących określony wycinek słownictwa dzieł W. Potockiego. Wnioski z przeprowadzonej analizy mieści syntetyzujące Zakończenie. Rozprawę zamykają: wykaz stosowanych skrótów i oznaczeń, indeks tabel znajdujących się w tekście głównym rozprawy, bibliografia uwzględniająca słowniki i inne źródła (elektroniczne) oraz dwuczęściowy aneks w wersji tradycyjnej i multimedialnej. Pierwszą część aneksu stanowią tabele załączone do dysertacji wraz z indeksem do nich. Drugi z aneksów, umieszczony na nośniku elektronicznym (płyta CD), zawiera trzy słowniki gromadzące leksykę utworów wybranego autora, tj. SJWPot, SFWPot oraz SKWPot. „Język J.Ch. Paska reprezentuje zasób leksykalny przeciętnego Polaka szlachcica z XVII wieku” – stwierdziła niegdyś Maria Borejszo w jednym z artykułów traktujących o leksyce Pamiętników Jana Chryzostoma Paska. Wnioski wyprowadzone z analizy porównawczej ujawniły podobieństwo jakościowo-ilościowe łączące warstwę słowną tekstu prozatorskiego z materiałem wyekscerpowanym z wycinka poezji W. Potockiego. Zarówno autor Ogrodu nie plewionego, jak i Jan Chryzostom Pasek najczęściej posługiwali się w swoich utworach wyrazami odziedziczonymi przez polszczyznę po wiekach poprzednich, w tym dużą liczbą jednostek niepodzielnych słowotwórczo i o najstarszej genezie w naszym języku. Wbrew też przypuszczeniom wysuwanym przez badaczy polszczyzny okresu średniopolskiego, żaden z autorów nie nadużywał zapożyczeń z języków obcych, przy czym XVII-wieczny poeta sięgał po nie rzadziej niż pamiętnikarz. Wacław Potocki okazał się tradycjonalistą językowym nie tylko w zakresie doboru słownictwa rodzimego, lecz także obcego i częściej niż średniopolskie latynizmy stosował w swoich wierszach pożyczki niemieckie, przejęte do polszczyzny przeważnie już w średniowieczu. Podobnie jak słownictwo zapożyczane z innych języków były to w zdecydowanej większości pożyczki formalnosemantyczne przyswojone drogą słuchową i spełniające określoną (utylitarną) funkcję w tekście. W przeciwieństwie do prozy Pamiętników J.Ch. Paska poezja W. Potockiego okazała się wolna od wspomnianej przez M. Borejszo „powodzi” makaronizmów, co jednak należy uznać za typowe dla ówcześnie powstających utworów wierszowanych.

The subject of this dissertation is the analysis of a part of Wacław Potocki's poetry vocabulary. For the purposes of the study, a text sample of 3000 verses from three representative works of the 17th-century poet (Transakcja wojny chocimskiej, Ogród nie plewiony, Moralia) was excerpted. The three-volume edition of Wacław Potocki's Dzieła edited by Leszek Kukulski (1987) was adopted as the source for the study. A dictionary of the author's language is an integral part of the dissertation, bringing together all the collected lexis: Słownik języka Wacława Potockiego (SJWPot), Słownik frazeologizmów Wacława Potockiego (SFWPot) and Słownik kolokacji Wacława Potockiego (SKWPot). On the basis of the SJWPot entries a linguistic analysis was conducted at several levels: etymological, word-formation, semantic and lexicographical. The collected lexica was auxiliary subjected to register-descriptive, statistical, onomastic and comparative analysis. The adoption of a synchronic-diachronic research perspective has made it possible to point to certain preferences of Wacław Potocki in the creation of lexical units, as well as to draw certain conclusions concerning the entire medieval Polish vocabulary subsystem. The thematic structure of the collected material was examined using the method of lexical-semantic fields. The next stage of the research was a lexicographic analysis of the material, aimed at documenting several hundred SJWPot entries in representative dictionary studies. The search covered five dictionaries collecting Polish word resources from the Old Polish period to the beginning of the 19th century. The dissertation consists of five chapters, including two theoretical and three analytical ones. After a short introduction informing about the aims, assumptions and structure of the work in the first chapter, the author justifies the choice of the research topic, explains the criteria for the selection of the material sample and gives its scope, as well as presents the state of research into the works of Wacław Potocki. The next part of chapter one contains the characteristics of the epoch, in which the author of Moralia lived and worked, and a discussion of the most important concepts and terms associated with the Baroque. In this part of the work there is also a calendar of life and work of the seventeenth-century poet. The second chapter is entirely devoted to the description of methodology, directions and research tools used in the analysis of a selected fragment of the writer's language. The theoretical part of the work ends with a subsection entitled: Słownik języka Wacława Potockiego. Idea, struktura, zasady opracowania. The third chapter begins the analytical part of the dissertation and constitutes its most extensive fragment. It consists of two smaller subsections, distinguished on the basis of the results of the genetic analysis of the material sample. In the first part of the chapter a set of native vocabulary is presented, within which basic (non-derivative) words and words derived from it are distinguished. The first stage of the research was a structural analysis of the latter, consisting in grouping the vocabulary-motivated units according to types, categories and derivational techniques. In the second part of the third chapter, which was devoted to the characteristics of borrowings, the qualitative-quantitative data were placed showing the division of foreign lexemes according to the source of origin, the object of borrowing and the degree of their assimilation into the Polish language system. The fourth chapter presents the results of lexical-semantic analysis of the material, conducted with the use of the word field method. The fifth chapter deals mainly with the results of statistical research. In addition, the chapter discusses the results of lexicographic research, covering a specific section of vocabulary of Wacław Potocki's works. Conclusions from the conducted analysis are included in the conclusion. The dissertation ends with a list of abbreviations and designations used, an index of tables included in the main text of the dissertation, a bibliography including dictionaries and other sources and a two-part appendix in traditional and multimedia versions. The first part of the appendix consists of tables attached to the dissertation together with an index to them. The second part of the appendix, placed on an electronic carrier, contains three dictionaries collecting the lexicon of works of a selected author – SJWPot, SFWPot and SKWPot. As the analysis has shown, Wacław Potocki most frequently used words inherited by the Polish language from previous centuries, including a large number of units with indivisible vocabulary and the oldest origins in our language. Contrary to the assumptions put forward by scholars of the Polish language of the Middle Polish period, the author of Moralia did not overuse borrowings from foreign languages. Wacław Potocki turned out to be a traditionalist not only in his choice of native vocabulary, but also of foreign languages, and more often than Middle Polish latinisms, he used German loans in his poems, which were brought into Polish mostly as early as the Middle Ages. Like the vocabulary borrowed from other languages, these were mostly formal- -semantic loans acquired by ear and fulfilling a utilitarian function in the text. In contrast to the prose of Pamiętniki of Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki's poetry turned out to be free of macaronisms, which, however, should be considered typical of poems written at that time.