Rola wieku oraz czynników psychospołecznych w kształtowaniu się chronotypu dzieci i młodzieży

Celem niniejszej pracy doktorskiej była odpowiedź na pytanie o czynniki determinujące chronotyp dzieci i młodzieży. W czterech niezależnych badaniach wzięły udział dzieci ze szkół podstawowych, uczniowie gimnazjum oraz liceum. Analizy statystyczne obejmowały metody korelacyjne, analizy skupień oraz zbiorów przybliżonych. W pierwszym badaniu weryfikowano hipotezy dotyczące relacji pomiędzy chronotypem a jakością snu, depresyjnością oraz lękiem. W badaniu tym wzięło udział 548 uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i liceów. Zgodnie z hipotezami większa poranność współwystępowała z wyższą jakością snu, wyrażoną m.in. dłuższym czasem snu, jego większą ciągłością, krótszą latencją, lepszym samopoczuciem po przebudzeniu, większą efektywnością i regularnością snu. Związki depresyjności oraz lęku z wieczornym chronotypem wystąpiły w grupie uczniów gimnazjum i liceum. W badaniu drugim analizowano postawy rodzicielskie oraz chronotyp matek w relacji do preferencji dobowych dzieci i młodzieży. Przebadano łącznie 347 diad matka-dziecko. Wykazano, że im większa wieczorność wśród dzieci tym mniejsze zrozumienie wśród matek, dla budzącej się u dziecka potrzeby niezależności i samodzielności, a także większa dezaprobata odnosząca się do samodzielnych prób rozwiązywania przez dziecko problemów. Ponadto, chłopcy o wieczornym chronotypie doświadczali większych wymagań ze strony matek, przejawiających się w rygorystycznym, sztywno przyjętym modelu wychowania oraz perfekcjonistycznych oczekiwaniach, często przekraczających możliwości dziecka. Bardziej poranni uczniowie częściej spostrzegali swoją rodzinę jako otwartą, twórczą i elastyczną w komunikowaniu, a także częściej przejawiali dobrowolną akceptację wartości preferowanych przez rodzinę i identyfikowali się z nią jako ze wspólnotą. Chronotypy rodziców i dzieci były ze sobą skorelowane jedynie w najmłodszej grupy dzieci. Trzecie badanie dotyczyło kwestii społecznego funkcjonowania uczniów o odmiennych chronotypach w radzeniu sobie w środowisku szkolnym oraz w ocenie przez rówieśników i nauczycieli. W tym celu przebadano 687 uczniów, a także ich nauczycieli i kolegów. Wbrew oczekiwaniom, uczniowie szkół podstawowych o chronotypie porannym byli bardziej negatywnie oceniani wśród rówieśników. Poranni uczniowie szkół podstawowych byli też bardziej negatywnie oceniani przez nauczycieli – jako bardziej niezdecydowani, nieadekwatni, niegrzeczni i aroganccy. Należy jednak podkreślić, że ta grupa uczniów była względnie mało zróżnicowana ze względu na chronotyp, a nie kontrolowano innych czynników, które mogły oddziaływać na przystosowanie dziecka do środowiska rówieśniczego. W czwartym badaniu weryfikowano szereg hipotez dotyczących związków chronotypu z osobowością, temperamentem i dobrostanem psychicznym. W tym celu przebadano 574 uczniów gimnazjum i liceum. Wyniki analiz pokazały związki chronotypu porannego z wyższym poziomem sumienności i mniejszym natężeniem złości, a także wyższym dobrostanem psychicznym tj. wyższym poziomem emocji pozytywnych i satysfakcją z życia, mniejszym nasileniem depresyjności, stresu, i zaburzeń psychicznych. Chronotypy poranne wykazywały też wyższą jakość snu i mniejszą senność w ciągu dnia. Badania pokazały, że u dzieci i młodzieży wieczorny chronotyp konsekwentnie był powiązany z gorszą jakością snu, depresyjnością i lękiem, natomiast poranny z szeroko rozumianym dobrostanem psychicznym, co jest zgodne z wynikami badań uzyskiwanymi w grupie dorosłych. W niniejszej pracy po raz pierwszy w badaniach nad chronotypem analizowano pozycję socjometryczną w grupie rówieśniczej, a także postawy rodzicielskie, jednak wyniki nie są rozstrzygające. Wyniki wskazują, że ważnym obszarem dalszych badań jest bardziej szczegółowa i wielostronna analiza środowiska szkolnego, tak by było ono optymalnie dostosowane do potrzeb osób o odmiennych preferencjach okołodobowych.

The aim of this thesis was to answer the question about factors determining children’s and teenagers’ chronotypes. Four independent studies involved children from primary, lower secondary and higher secondary schools. Statistical analyses included correlation methods, cluster analyses and rough sets analyses. The first study attempted to verify the hypotheses on the correlation between the chronotype and sleep quality, depressiveness and fear. 548 pupils and students of primary and secondary schools were researched. Sleep quality was measured through the Rhythm of Life Questionnaire. As had been hypothesised, higher morningness was correlated to better sleep quality expressed in, among others, higher sleep duration, higher continuity, lower latency, better mood after waking, higher efficiency and regularity of sleep. The correlation between depressiveness and fear and evening chronotype appeared among lower and higher secondary school students. The second study analysed parents’ attitudes and mothers’ chronotype with relation to children’s and teenagers’ morningness-eveningness preferences. 347 mother-child dyads were examined. It was discovered that the higher the child’s eveningness, the poorer mother’s understanding of the child’s need for independence and self-reliance as well as the higher disapproval of the child’s attempts at unaided problem solving. Moreover, evening chronotype boys experienced higher demands from their mothers apparent in a rigorous and rigid model of upbringing and perfectionist expectations often exceeding the child’s abilities. Morning-type students perceived their families as open-minded, creative and flexible in communication. They also voluntarily accepted the values favoured by the family and identified with the family as a community. Children’s and parents’ chronotypes were only correlated within the youngest group of children. The third study concerned social functioning of students and pupils with varied chronotypes, expressed in their methods of coping in the school environment as well as in the opinion of teachers and peers. 687 students were examined, along with their teachers and schoolmates. Against the expectations, morning-type primary school pupils were assessed more negatively by peers as well as teachers – as less decisive, arrogant, inadequate and misbehaving. However, it is important to emphasise that this group was relatively not very diversified with regard to the chronotype, and other factors, which might have influenced child’s adaptation to peer group, were not controlled. The fourth study aimed to verify a series of hypotheses on the relationship between the chronotype and personality, temper and mental well-being. 574 lower and higher secondary school students were involved. Analyses showed the relationship between morning chronotype and higher level of conscientiousness and lower level of anxiety, as well as higher level of mental well-being, i.e. higher level of positive emotions and life satisfaction, lower level of depressiveness, stress and mental disorders. Morning chronotype students also demonstrated higher sleep quality and lower drowsiness during the day. The studies showed that children’s and teenagers’ evening chronotype was consistently related to poorer sleep quality, depressiveness and fear, whereas the morning chronotype to the general mental health and well-being, which corresponds to research results among adults. This thesis was the first to analyse sociometric position and parental attitudes within chronotype research, yet the results are inconclusive. The results indicate that an important area for further research is a more detailed and wideranging analysis of the school environment in order to adapt it to the needs of students and pupils of varied chronotypes.