Polska a Siedmiogród za panowania Izabeli Jagiellonki i Jana Zygmunta Zapolyi

Tematem pracy jest polityka dwóch ostatnich Jagiellonów wobec podzielonych Węgier, w tym zwłaszcza wobec wschodniej części kraju, która dała początek Księstwu Siedmiogrodzkiemu. Ramy chronologiczne (1539–1559) wiążą się z panowaniem na Węgrzech i w Siedmiogrodzie Izabeli Jagiellonki (1519–1559). Po jej ślubie z Janem Zapolyą (1539) w centrum relacji Jagiellonów z Habsburgami, sułtanem Sulejmanem I i Siedmiogrodem znalazła się odtąd kwestia Izabeli i jej syna, Jana Zygmunta (1540–1571). Nie zmieniło się to również w okresie pobytu obydwojga w Polsce i panowania habsburskiego w Siedmiogrodzie (1552–1556). Cezurą analizy wydarzeń politycznych jest śmierć Izabeli w 1559 roku i początek samodzielnych rządów Jana Zygmunta. Rozprawa jest oparta w dużej mierze o źródła rękopiśmienne. Zasadniczy ich zrąb to po pierwsze archiwalia wiedeńskie z Haus-, Hof- und Staatsarchiv (zespoły Polonica, Hungarica, Turcica). Po drugie – rękopisy ze zbiorów polskich (Księgi poselskie Metryki Koronnej, biblioteki), w tym także wchodzące w skład rękopiśmiennych kolekcji – Tek Naruszewicza, Tek Górskiego. Uzupełniają je materiały ze zbiorów węgierskich (Budapeszt). Ważną część podstawy źródłowej stanowią liczne edycje. Praca łączy ujęcie chronologiczne z problemowym, przedstawione na tle szerszych uwarunkowań. W związku z tym całość została podzielona na trzy główne części. Pierwsza z nich kreśli szeroki – geograficzny, społeczny, kulturowy i polityczny – kontekst relacji polsko-węgierskich i polsko-siedmiogrodzkich w XVI wieku. Przedstawione zostały kolejno: warunki geograficzne (zarówno fizyczne, jak i antropogeograficzne), które określały charakter pogranicza polsko-węgierskiego, handel i relacjom gospodarczym, w tym także szlakom handlowym, wykorzystywanym w komunikacji na linii północ–południe. Bezpośredni związek z historią relacji dyplomatycznych ma następny rozdział, dotyczący kontaktów intelektualnych: peregrynacji akademickiej, drukarstwa i księgarstwa, powiązań reformacyjnych, w tym zwłaszcza antytrynitarskich. Część pierwszą zamyka charakterystyka głównych stron sporu o Węgry w XVI wieku, potraktowanych z punktu widzenia ich potencjału właśnie w kontekście tego konfliktu: Imperium Osmańskiego, państw Habsburgów austriackich z Królestwem Węgier, wschodnich Węgier/Siedmiogrodu i państw jagiellońskich. Druga część pracy ma porządek chronologiczny i dotyczy polityki Jagiellonów wobec państwa Zapolyów w latach 1539–1559. Część trzecia ma charakter problemowy. Jest poświęcona wybranym aspektom relacji dynastycznych i dyplomatycznych. Pierwszy rozdział dotyczy obiegu informacji w praktyce dyplomatycznej: roli posłów, kurierów, tras, a także trudności, jak kontrola przepływu informacji i jego tempo, bezpieczeństwo listów i wysłanników, dezinformacja. Drugi rozdział trzeciej części jest poświęcony poddanym jagiellońskim w służbie Izabeli i Jana Zygmunta, możliwościom i ograniczenom kariery. W jego obrębie charakter studium przypadku ma podrozdział o karierze Macieja Łobockiego, polityka i dyplomaty w służbie Zapolyów, Habsburgów i Jagiellonów (ok. 1490–1553). Zamyka go wykaz osób opatrzony zwięzłą informacją biobibliograficzną. Autor opisał i zreinterpretował rolę Jagiellonów w wyodrębnieniu się i utrzymaniu państwa siedmogrodzkiego. Za podstawowy czynnik, który określał całość interakcji na szczeblu politycznym, uznano kryterium dynastyczne. Odrębność siedmiogrodzka zaistniała w niemałej mierze dzięki przychylnej asyście Jagiellonów. Najbardziej widocznym jej przejawem było stałe wsparcie dyplomatyczne, które wyrażało się w roli mediatorów wobec stron konfliktu o Węgry. Politykę Zygmunta I i Zygmunta Augusta wobec Siedmiogrodu cechował koncyliacyjny pragmatyzm. Celem było zażegnanie na Węgrzech antagonizmu, który ułatwiał dalszą ekspansję osmańską w Kotlinie Panońskiej. Ważny był również udział grupy Polaków (dworzan, urzędników, żołnierzy) w tworzeniu nowego ośrodka władzy w Siedmiogrodzie.