Współczesna krytyka postępu, jej benjaminowskie inspiracje i wizja ekosocjalistycznego postwzrostu

Niniejsza praca jest próbą prześledzenia rozwoju współczesnej krytyki postępu w ujęciu przedstawionym po raz pierwszy przez Waltera Benjamina. Analizie poddane są rozważania filozofa, obecne głównie, choć nie tylko, w jego późnej twórczości, z esejem O pojęciu historii i niedokończonym projektem Pasaże na czele. Celem pracy jest pokazanie, że teza Benjamina o destrukcyjnym charakterze współczesnego pojęcia postępu, choć oryginalnie stanowiąca reakcję na obserwowaną przez filozofa rosnącą potęgę faszyzmu, jest aktualna także dziś, i może stanowić oparcie dla współczesnej myśli ekosocjalistycznej. W tym celu, po przedstawieniu Benjaminowskiej krytyki postępu w rozdziale I, zaprezentowane zostają analizy kontynuatorów myśli Benjamina, korzystających z jego idei i pojęć do opisu nowego rozdziału historii. Rozdział II koncentruje się na przedstawieniu rozważań myślicieli takich jak Michael Löwy, Enzo Traverso czy Daniel Bensaïd. Powojenna epoka eksplozji demograficznej, skokowego rozwoju technologii oraz wzrostu możliwości produkcyjnych ujęta jest w ich dziełach jako nasilenie „postępowych” tendencji identyfikowanych przez Benjamina. Szczególny nacisk położony zostaje na obecność wątków ekologicznych w analizowanych pismach, a centralną figurą staje się wyrażona przez Benjamina metafora, przyrównująca rewolucje do hamulca bezpieczeństwa, który musi zaciągnąć siedząca w pociągu postępu ludzkość, idąca na przekór wizji Karola Marksa o rewolucjach jako “lokomotywach historii”. W celu przeanalizowania potencjalnej sprzeczności między myślą Benjamina i Marksa, druga część drugiego rozdziału przedstawia współczesne interpretacje dzieł Marksa w duchu ekologicznym, poczynione przede wszystkim przez Johna Bellamy Fostera. Na koniec, w rozdziale III, wątek Marksowskiej ekologii rozwinięty zostaje o koncepcje “postwzrostowego komunizmu” autorstwa ucznia Fostera, Koheia Saito. Jednym z wniosków płynących z niniejszej pracy jest możliwość wyprowadzenia dwóch współczesnych, krytycznych wobec kapitalizmu, ruchów – postwzrostu i ekosocjalizmu – z pism samego Marksa odczytywanych w Benjaminowski, krytyczny wobec postępu sposób. Ponadto, w oparciu o lineaż idei wspomnianych wyżej autorów, przedstawiona zostanie koncepcja ekosocjalistycznego postwzrostu, która, pomimo jej nieobecności w polskojęzycznym dyskursie, zdobywa obecnie coraz większe uznanie, zarówno wśród myślicieli marksistowskich, jak i nastawionych antykapitalistycznie zwolenników postwzrostu. Postulat wykorzystania tej koncepcji tak na płaszczyźnie teoretycznej, jak i praktycznej, w celu zrozumienia przyczyn dziejącej się na naszych oczach katastrofy klimatycznej i znalezienia skutecznych sposobów jej zażegnania, jest głównym przesłaniem niniejszej pracy.

This paper attempts to trace the development of the modern critique of progress as first presented by Walter Benjamin. It analyses the philosopher's reflections, present mainly, but not exclusively, in his late work, with the essay On the Concept of History and the unfinished Arcades Project at the forefront. The aim of the paper is to show that Benjamin's thesis on the destructive nature of the modern notion of progress, although originally a reaction to the growing power of fascism observed by the philosopher, is still relevant today, and can provide support for contemporary ecosocialist thought. To this end, after presenting Benjamin's critique of progress in the first chapter , analyses of the continuators of Benjamin's thought are discussed, using his ideas and concepts to describe a new chapter of history. Second chapter focuses on presenting the reflections of thinkers such as Michael Löwy, Enzo Traverso and Daniel Bensaïd. The post-war era of the demographic explosion, the leap in technology and the increase in productive capacity is framed in their works as an intensification of the 'progressive' tendencies identified by Benjamin. Particular emphasis is placed on the presence of ecological themes in the writings analysed, with the central figure becoming the metaphor expressed by Benjamin, comparing revolutions to the emergency brake that must be applied by humanity sitting on the train of progress, going against Karl Marx's vision of revolutions as 'locomotives of history'. In order to analyse the potential contradiction between Benjamin's and Marx's thought, the second part of the second chapter presents contemporary interpretations of Marx's works in an ecological spirit, made primarily by John Bellamy Foster. Finally, in Chapter III, the theme of Marxian ecology is developed with the concepts of 'post-growth communism' by Foster's disciple Kohei Saito. One of the conclusions of this thesis is that it is possible to derive two contemporary movements critical of capitalism - post-growth and ecosocialism - from the writings of Marx himself read in a Benjaminian manner critical of progress. Furthermore, based on the lineage of ideas of the above-mentioned authors, the concept of ecosocialist post-growth will be presented, which, despite its absence from the Polish discourse, is currently gaining increasing recognition, both among Marxist thinkers and anti-capitalist post-growth proposers. The postulate of using this concept both on a theoretical and practical level, in order to understand the causes of the climate catastrophe that is unfolding before our eyes and to find effective ways to avert it, is the main message of this work.