Macrina the Younger as a substitute for Eustathius of Sebastea.

Wielu badaczy uważa Makrynę Młodszą za założycielkę pierwszych wspólnot monastycznych w Poncie, ascetkę i nauczycielkę swoich młodszych braci, w tym Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Nyssy. Zainteresowanie Makryną znacznie wzrosło w ostatnich latach, głównie za sprawą przedstawicielek teologii feministycznej, poszukujących znaczących postaci kobiecych w starożytności. Problem w tym, że jedyne źródła, jakie o niej wspominają, to trzy pisma Grzegorza z Nyssy (Żywot świętej Makryny, list 19 oraz dialog O duszy i zmartwychwstaniu) oraz jeden wiersz Grzegorza z Nazjanzu. Uczeni głowią się od lat, dlaczego o tak wzniosłej siostrze słowem nie wspomina Bazyli Wielki, który mizoginem przecież nie był; wielokrotnie wypowiadał się w samych superlatywach o swojej babce Makrynie Starszej i swojej matce Emmelii. Makryna nie pojawia się także w innych źródłach, w których moglibyśmy się jej spodziewać: ani w Historiach Kościelnych dotyczących IV wieku, a napisanych w pierwszej połowie V wieku, ani w listach Grzegorza z Nazjanzu. Badacze zwykle traktują dzieła dotyczące Makryny Młodszej jako skarbnicę informacji na temat historycznych wydarzeń i osób. Jednak każde z tych czterech pism zostało napisane zgodnie z zasadami gatunków literackich, których celem nie było i nie miało być opisywanie historii, ale które miały zupełnie inne zadania takie jak zachęta moralna, polemika czy uhonorowanie kogoś. Żywot świętej Makryny jest najobszerniejszym dziełem Grzegorza z Nyssy na temat Makryny. Pytanie o jego gatunek literacki jest sprawą absolutnie kluczową, a mimo to najczęściej jest pomijane lub traktowane jako mało istotne. Tymczasem od odpowiedzi na to pytanie zależy, czy będziemy traktować podane w tym dziele informacje jako fakty, czy nie. Żywot świętej Makryny nie jest ani kroniką rodzinną, ani biografią filozoficzną, lecz jest hagiografią. Charakterystyczne cechy hagiografii to kontekst religijny oraz cel, którym jest pokazanie modelu życia i podbudowanie czytelników. Opisywane osoby i zdarzenia nie muszą ani nie mają ambicji być autentyczne/historyczne, ale parenetyczne czyli mają służyć ukazaniu pewnego wzorca do naśladowania. List 19 również nie jest relacją historyczną, ale popisem retorycznym. Opowiadanie o Makrynie jest tak rażąco nierealne, że nawet nie udaje charakterystyki rzeczywistej osoby. Większa część Grzegorzowego „opisu” to cytaty z Pisma świętego, określenia, które w Biblii odnoszą się do samego Boga lub do apostoła Pawła. Jasne jest, że jest to model do naśladowania, a nie spis cech konkretnego człowieka. O duszy i zmartwychwstaniu stanowi dialog między Grzegorzem a jego siostrą Makryną. Chociaż wielu sławnych uczonych upiera się, że jest to zapis ostatniej rozmowy między Grzegorzem a Makryną, wspomnianej w Żywocie świętej Makryny, w swojej pracy wykazuję jednak, że jest to nie tylko nieprawdopodobne, ale wręcz niemożliwe. Z drugiej strony, termin „dialog” oznacza nie tylko zapis rozmowy, ale już na długo przed Grzegorzem stanowił uznany gatunek literacki. Jego szczególnym rodzajem był dialog filozoficzny, kojarzony przede wszystkim z Platonem. Nie da się zharmonizować Sokratesa opisanego przez Platona z Sokratesem, którego znamy z pism Ksenofonta czy Arystofanesa; przyjmuje się więc, że Platon włożył w usta Sokratesa swoje własne poglądy. To samo dotyczy dzieła literackiego stworzonego przez Grzegorza z Nyssy, napisanego zgodnie z zasadami gatunku – dialogu filozoficznego, wzorowanego na Fedonie Platona. Makryna niewątpliwie wypowiada w nim poglądy samego Grzegorza. Jest to więc dzieło apologetyczne/polemiczne, a nie zapis realnej rozmowy. Epitafium 120 Grzegorza z Nazjanzu jest jedyną wzmianką o Makrynie poza pismami samego Grzegorza z Nyssy. Epitafium z definicji nie ma za zadanie opowiadać o rzeczywistych wydarzeniach, ale ma na celu uhonorowanie kogoś. Pierwszą część niniejszej pracy poświęciłam analizie gatunków literackich wyżej wymienionych dzieł oraz konfrontacji informacji zawartych w pismach o Makrynie z innymi źródłami. Efektem tych badań było postawienie tezy, że Makryna opisana przez Grzegorza z Nyssy i Grzegorza z Nazjanzu została przez nich wymyślona, by zastąpić prawdziwego inspiratora życia ascetycznego w Poncie – Eustacjusza z Sebasty. Druga część pracy dotyczy właśnie Eustacjusza z Sebasty: zaczyna się od analizy źródeł, które o nim mówią, a następnie przedstawia moją rekonstrukcję jego życiorysu. Przy okazji datowania życia Eustacjusza ustaliłam między innymi inną od powszechnie przyjętej datę synodu w Gangrach. W trzeciej części zbadałam relację Eustacjusza z Sebasty i Bazylego Wielkiego, spróbowałam też rozwikłać najważniejsze kontrowersje z nią związane, przede wszystkim czy i na ile Bazyli był uczniem Eustacjusza, czy wpływ ten ograniczał się do kwestii ascetycznych, czy też dotyczył także zagadnień doktrynalnych. Zajęłam się ponadto szukaniem przyczyn konfliktu między Bazylim i Eustacjuszem; doszłam do wniosku, że powodem zmiany ich przyjaźni w nienawiść była najprawdopodobniej walka o władzę, a konkretnie o ordynowanie biskupów w Armenii Mniejszej. Kościelna struktura podporządkowania biskupów metropoliom była płynna w tym czasie, wiele zależało od indywidualnej przebojowości sprawujących urzędy, a ich osobiste aspiracje prowadziły do konfliktów. Jestem skłonna twierdzić, że konflikt doktrynalny Bazylego i Eustacjusza był jedynie przykrywką dla konfliktu administracyjnego. W epilogu podjęłam próbę odpowiedzi na pytanie, po co Makryna została wymyślona. Analiza dzieł Bazylego i Grzegorza z Nazjanzu doprowadziła mnie do przekonania, że ich przyjaźń była raczej wytworem literackim niż rzeczywistą relacją. Dwaj biskupi mieli nie tylko różne koncepcje ascezy, ale także prowadzenia polityki kościelnej. Wydaje mi się, że Grzegorz z Nyssy był mentalnie o wiele bliżej Grzegorza z Nazjanzu niż Bazylego. Wymyślona przez nich po śmierci Bazylego Makryna Młodsza miała zastąpić Eustacjusza z Sebasty, prawdziwego inspiratora życia monastycznego w Poncie, podobnie jak Paweł Pustelnik miał zastąpić Antoniego – pierwszego pustelnika. Hieronim chciał stworzyć alternatywny do Antoniego ideał ascezy i podobne funkcje mogła pełnić Makryna. W opozycji do ascezy Eustacjusza i Bazylego Makryna stanowi wzór ascezy, która była zanurzona w rodzinie, podlegała hierarchii kościelnej, podkreślała znaczenie małżeństwa, nawet jeśli wybrała dziewictwo.

According to recent studies on early monasticism and asceticism Macrina the Younger was the inspirer of monasticism in Pontus, an ascetic and teacher for her younger siblings, including Basil the Great and Gregory of Nyssa. Macrina has aroused special interest of researchers of early Christian spirituality and feminist theologians looking for meaningful feminine characters in Antiquity. However, the problem is that Macrina the Younger can be found in four sources only: Vita Sanctae Macrinae, letter 19, dialogue De anima et resurrectione by Gregory of Nyssa, and epitaph 120 by Gregory of Nazianzus. Many scholars have been wondering why Basil never mentioned his sister Macrina not only in his ascetic writings but neither in any of his letters. And he clearly was not a misogynist: he was truly devoted to his mother Emmelia and his grandmother Macrina the Elder. Macrina neither does appear in any sources describing the Church history of that period nor in the letters by Gregory of Nazianzus. Scholars have used to treat the writings on Macrina as sources of information about her character and achievements. However, all four writings about Macrina were written according to the rules of different literary genres: hagiography, rhetoric, dialogue, epitaph. Those genres have their specific purposes (edification, polemic, apology, tribute), but none of them is aimed at recounting real events and describing actual people. Vita Sanctae Macrinae is the most extensive writing about Macrina. It has been translated many times and widely studied. The question about the literary genre of Vita Sanctae Macrinae is absolutely crucial, though it is often omitted or treated as minor or secondary. However, depending on the answer, the events and persons described therein can be considered real or fictitious. I am convinced that Vita Sanctae Macrinae is neither a philosophical biography nor a family chronicle, but it is a hagiography. What makes hagiography distinct from history is the religious character of the writing and the purpose of edification. It can distort reality and employ fictitious elements in order to edify the reader. Letter 19 by Gregory of Nyssa alludes to the circumstances of his election as bishop of Sebastea, and according to its title should talk about the life of Macrina. Actually, it provides no information about her. The “description” of Macrina consists of quotations from the Bible, epithets that in the Bible refer to God. It is clear that Letter 19 presents a model to be imitated and not a description of a real person. De anima et resurrectione is a dialogue between Gregory of Nyssa and Macrina. Although a lot of prominent scholars have claimed that it is a record of a real conversation between Gregory of Nyssa and Macrina, mentioned in Vita Sanctae Macrinae, but it is impossible for many reasons, and for many other – improbable. On the other hand, a dialogue means not only conversation between two people but has been for ages an acknowledged literary genre. A special type of that genre is a philosophical dialogue, associated above all with Plato. It is difficult, if not impossible, to harmonise Plato’s Socrates with the one we know from other sources (Xenophon, Aristophanes), so it is generally assumed that Plato transmitted his own ideas through the figure of Socrates. And the same happened in the literary construction by Gregory of Nyssa, written in accordance with the canons of the genre – a philosophical dialogue. Macrina serves here as a mouthpiece for Gregory’s theology and the dialogue is not a record of a real conversation. The writing has an apologetic or polemical character. Epitaph 120 by Gregory of Nazianzus is the only mention of Macrina besides the writings by Gregory of Nyssa. The poetry as such could, of course, refer to real persons and historical events, but this is not necessary for its literary construction. Part I of this study focuses on the analysis of literary genres of above-mentioned writings, on incoherencies in those writings, and the contrast between those writings and other sources. The outcome of that research is a thesis that Macrina was a literary construct aimed at “covering” Eustathius of Sebastea – the true inspirer of asceticism in Pontus. Part II concerns Eustathius of Sebastea himself: it begins with the analysis of the sources that mention him, and next it shows my reconstruction of his life. By the way, I established the date of the Council of Gangra different from the commonly accepted. Part III is a study on the relationship between Eustathius of Sebastea and Basil the Great. I try to resolve the most vital controversies in regard to it, such as whether and to what extent Basil was a disciple of Eustathius, whether his influence was limited to ascetical issues or extended to doctrinal questions. I searched for causes of the conflict between Eustathius and Basil and I reached a conclusion that the change of their friendship into open hatred might have been provoked by their fight for power, specifically as regards ordaining bishops in Armenia Minor. In the 4th century, the structure of ecclesiastical subordination was still fluid, a range of influences depended in a great measure on the personality of people who held offices, both secular and ecclesiastical. Their political aspirations did cause a lot of conflicts. I am inclined to claim that the doctrinal conflict between Eustathius and Basil was only a cover for their administrative straggle. In the Epilogue, I tried to answer the question why Macrina the Younger had been invented. Apparently, Gregory of Nazianzus was not so close a friend of Basil’s as it is commonly assumed. The picture of the idyllic friendship was a product of Gregory’s rhetoric. Those two bishops had different views not only on asceticism but also on the way ecclesiastical politics should have been conducted. I think that Gregory of Nyssa was mentally much closer to Gregory of Nazianzus than to his own brother Basil. Macrina the Younger invented by Gregories after the death of Basil was to substitute Eustathius of Sebastea, the real inspirer of asceticism in Pontus, exactly as Paul invented by Jerome was to substitute Anthony in the position of the first eremite. Jerome wanted to create a model of monastic life alternative to the one presented in Vita Antonii by Athanasius, and Macrina might have been invented in order to fulfil a similar function. The main goal of Vita sanctae Macrinae is to create a model of asceticism and communal life alternative to the Eustathian one.