Poznawcze wyznaczniki zachowania kierowców w wybranych sytuacjach drogowych

Cel: Najważniejszym celem pracy jest odpowiedź na pytanie o rolę sprawności funkcjonowania poznawczego w efektywnym sprawowaniu kontroli nad pojazdem. Ta analiza jest przeprowadzona na poziomie poszczególnych manewrów drogowych w sytuacjach o podwyższonym prawdopodobieństwie wystąpienia błędów operatorskich. Nowatorskim elementem pracy jest przeprowadzenie analizy w szerokim spektrum rzeczywistych zachowań drogowych w aspekcie zarówno zachowań kompensacyjnych jak i wskaźników poziomu bezpiecznej jazdy w grupach kierowców o różnym poziome zdolności poznawczych. Osoby badane: W pierwszym badaniu wzięło udział 185 kierowców w wieku od 20 do 59 lat, a średnia wieku wyniosła około 34 lat, przy czym odchylenie standardowe było równe 6.29. Wśród tych osób znalazło się 101 mężczyzn i 84 kobiety. W badaniu drugim wzięło udział 45 kierowców, 16 kobiet i 29 mężczyzn, w wieku od 20 do 60 lat ze średnią wieku około 35 lat i odchyleniem standardowym równym 9.64. Wszyscy kierowcy byli kierowcami doświadczonymi, czyli posiadającymi prawo jazdy dłużej niż dwa lata i jeżdżącymi aktywnie. Procedura: W pierwszym badaniu o charakterze eksploracyjnym osoby badane wypełniały kwestionariusz zachowania kierowców DBQ oraz wykonywały baterię testów zdolności poznawczych na Wiedeńskim Systemie Testów. W drugim badaniu o charakterze eksperymentalnym wykorzystano Wiedeński System Testów oraz zadanie generujące różne poziomy obciążenia poznawczego n-wstecz, wysokiej klasy symulator jazdy, okulograf i kwestionariusz NASA-TLX. Wyniki: Wyniki badań wskazują, że osoby o różnym poziomie zdolności poznawczych cechują si ę innymi możliwościami sprawowania efektywnej kontroli nad pojazdem w sytuacjach drogowych o podwyższonych wymogach zadaniowych. Osoby gorzej funkcjonujące poznawczo, pomimo że przejawiały zachowania kompensacyjne to wraz z postępującym wzrostem wymagań zadania wzrastała ich ekspozycja na niebezpieczne sytuacje drogowe. Z kolei osoby o wyższym poziomie zdolności poznawczych w kluczowych analizowanych zachowaniach efektywniej sprawowały kontrolę nad pojazdem. Jedynie w przypadku wskaźników poprzecznej kontroli obie grupy kierowców pod wpływem wzrastającego obciążenia gorzej sobie radziły z prowadzeniem pojazdu. Wyniki świadczące o tym, że osoby o niższym poziomie zdolności poznawczych są bardziej narażone na niebezpieczne sytuacje drogowe znalazły potwierdzenie zarówno w analizie eksperymentu symulacyjnego, jak i deklarowanych przez osoby badane błędach popełnianych w ruchu drogowym. Implikacje: Psychologiczne badania kierowców są jednym z kluczowych elementów systemu dążącego do poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego. Wyniki mogą być wykorzystane zarówno w konstruowanie metodyk badań psychologicznych kierowców w zakresie funkcji poznawczych jak i rozwijania psychologicznych modeli zachowań kierowców.

Objective: The most important aim of presented work is to answer the research question about the role of cognitive determinants in maintaining efficient control over the vehicle. Following thesis is focused on selected driving performance measures analyzed from the perspective of traffic situations related to the high risk of human error occurrence. Novel element of conducted research is related to considered wide spectrum of driving situations and analyzed measures that reflect compensating behaviour and direct behavioural indicators of safe driving between groups with different levels of cognitive abilities.Participants: First study included a group of 185 participants between the ages of 20 and 59, whose mean age was 34 and the corresponding standard deviation was equal to 6.29. This group consisted of 101 males and 84 females. Second study was attended by a total of 45 persons, between the ages of 20 and 60, 16 females and 29 males. Calculated mean age was 35 and related standard deviation was 9.64. All participants were registered as experienced drivers meaning that they held driving license for at least two years and they were driving actively prior to the study. Procedure: In the first exploratory study participants were required to complete DBQ questionnaire and take predefined set of cognitive tests with the Vienna Test System. The second study was experimental and it included driving simulator, n-back task generating different levels of cognitive workload, head-mounted eye-tracker, VTS cognitive tests and NASA-TLX questionnaire. Results: Results indicate that participants with different levels of cognitive abilities showed significantly different capability of maintaining efficient control over the vehicle in demanding task conditions. People with decreased cognitive functioning showed longer exposure to more risky driving situations under the condition of increasing cognitive workload, even though they demonstrated compensating speed behaviours. Participants with better cognitive abilities presented also more efficient driving behaviours in majority of applied measures. However, no differences between groups of drivers with increased/decreased cognitive functioning were observed among lateral control indicators. Both groups showed similar decreasing lateral control performance under the effect of cognitive workload. Results showing that drivers with decreased cognitive abilities are more prone to risky driving situations were confirmed also in exploratory study where cognitive functioning was related to higher rate of aberrant driving behaviours. Implications: Traffic psychology and psychological tests are key elements of road safety system in European Union. Results can be applied to improve and develop new methods to assess the fitness to drive of selected groups of drivers. Moreover, conclusions presented in following thesis can be also used to better understand and extend cognitive models of driving behaviour.