Grecy, łacinnicy i muzułmanie na Cyprze Lusignanów. Obraz stosunków wyznaniowych w "Kronice" Leoncjusza Machierasa

Celem rozprawy jest analiza i interpretacja stworzonego w Kronice przez Leoncjusza Machierasa (XV w.) obrazu kontaktów wyznaniowych na średniowiecznym Cyprze pozostającym pod panowaniem frankijskiej dynastii Lusignanów, czyli między grekami, łacinnikami i muzułmanami. Kronika interesuje mnie nie tyle jako źródło historyczne, na podstawie którego można rekonstruować stosunki wyznaniowe w tej epoce (XII–XV w.), ale jako obraz literacki takich stosunków, stworzony przez Machierasa w konkretnym celu i dla konkretnych odbiorców. W mojej pracy, która ma charakter interdyscyplinarny, dowodzę, dlaczego Kronikę można badać przy zastosowaniu wybranych pojęć wypracowanych przez studia kolonialne i postkolonialną szkołę interpretacji, takich jak: „ja” i „inny”, „tożsamość” i „różnica”, „różnienie się”, „centrum” i „peryferia”, „wyobrażone geografie”, „trzecia przestrzeń”, „ambiwalencja’, „kataliza”, „hybrydyczność”, „kontrapunktowe czytanie”, „etos kolonialny” itp. a także przy pomocy pojęcia 'zderzenie cywilizacji' (Samuel Huntington). Badam technikę, przy pomocy której Machieras konstruuje odmienność, oraz przyglądam się temu, jak inni pod piórem autora Kroniki postrzegają siebie nawzajem: Cyprioci – Franków oraz Frankowie – Cypriotów. We wprowadzeniu omawiam przedmiot badań, stan badań, metodę badań (teoretycznoliterackie pojęcia szkoły postkolonialnej i teorii zderzenia cywilizacji), strukturę pracy, uwagi terminologiczne i wykaz skrótów. W rozdziale pierwszym prezentuję życiorys Machierasa oraz referuję treść Kroniki. Próbuję znaleźć odpowiedź na pytanie, do kogo jej autor kierował swój przekaz i jaki cel mu przyświecał. Fakt, że Kronika została napisana w potocznym dialekcie cypryjskim, mógł świadczyć o tym, że docelową grupą odbiorców byli jego rodacy. Objaśniam najistotniejsze cechy tego dialektu, aby zaakcentować jego odmienność w stosunku do greki bizantyńskiej. Porównuję dzieło Machierasa z wybranymi kronikami bizantyńskimi i zachodnimi pod względem celu, stylu, języka i konstrukcji, żeby określić stopień oryginalności ujęcia tematu przez Leoncjusza. Omawiam inne, wybrane źródła o tematyce cypryjskiej, aby pokazać, jak była ona ujmowana i czym, na ich tle, różni się dzieło Machierasa. Sprawdzam, czy język, którym posługiwał się kronikarz, można uznać za język manipulacji, i na koniec weryfikuję, jakie elementy narracji w Kronice zadecydowały o tym, że zinterpretowałam ją jako taką, która przedstawia sytuację „kolonialną”.Tematem rozdziału drugiego jest opisany w Kronice kontakt pomiędzy ortodoksyjną ludnością Cypru, grekami, i łacińskimi przybyszami: templariuszami i szpitalnikami oraz Lusignanami. Obecność których ostatnich utrzymywała się na wyspie przeszło cztery wieki, co dało podstawy do głębokich procesów konfrontowania się reprezentantów dwóch wyznań chrześcijańskich. W rozdziale trzecim, w którym zawężam pole analizy do zakresu wyznaczonego przez kulturę łacińską, koncentruję się na zagadnieniach związanych z przedstawieniem w Kronice religijności grup jednego wyznania (łacińskiego), ale różnych nacji – głównie cypryjskich Franków, Genueńczyków i Wenecjan. Badam,jakie cechy nadaje im kronikarz i w jaki sposób wkomponowuje w opis tych kontaktów religię.Rozdział czwarty poświęcony jest analizie wybranych ustępów Kroniki opisujących spotkania chrześcijan z muzułmanami, które mają znamiona „zderzenia cywilizacji”. Zastanawiam się nad tym, czy Machieras różnicuje reprezentantów islamu i czy wykazuje się w swoim dziele wiedzą na ich temat.Dysertację wieńczą wnioski końcowe, w których podsumowuję dotychczasowe ustalenia, oraz formułuję uwagi natury ogólnej dotyczące funkcji, jaką w kontaktach międzykulturowych opisanych w Kronice pełni wierność odziedziczonemu po przodkach wyznaniu (religii). Aneksy zawiera omówienie położenia geograficznego Cypru, kalendarium głównych wydarzeń z historii IV–XV wieku związanych z dziejami Cypru i chrześcijaństwa oraz mapy greckich i łacińskich biskupstw.

The aim of the dissertation is to analyze and interpret the image of interdenominational/interreligious relations in Cyprus under the Frankish Lusignan reign, i.e. between Greeks, Latins and Muslims, as depicted in the 15th-century Chronicle of Leontios Makhairas. I strive to prove that this text can be effectively analyzed by applying concepts elaborated by the colonial studies and the postcolonial school of interpretation, such as: ‘the self’, ‘the other, ‘identity’, ‘difference’, ‘alterity’, “the o/Otherness’, ‘othering’, ‘imagined geographies’, ‘the third space’, ‘center’, ‘periphery’, ‘catalysis’, ‘hybridity’, ‘ambivalence’, ‘contrapuntal reading’, ‘a colonial ethos’ etc. The idea of choosing the postcolonial theory is a consequence of the situation in which Makhairas was found to be. He was born on the island that had been captured three centuries earlier by the Franks, in the family of the chancellor of the royal court. He pursued a career within the Frankish elite and this very decision had an impact upon his personal commitment in affairs he described. In the Introduction, I discuss useful concepts of the postcolonial theory in literature-specified application and I consider whether the Chronicle of Makhairas can be analyzed with their help. Although the thesis is of literature-oriented character, I found it appropriate to refer to concepts connected with cultural and – to a lesser extent – religious studies. I bring forward the theory of the clash of civilizations, promulgated by Samuel Huntington, treating the literary image of this phenomenon in the Chronicle as derived from the image of colonization. In the first chapter I present Makhairas’s biography and literary work – emphasizing the factors that influenced his sense of identity and I summarize the content of the Chronicle, because it is widely unknown. I try to answer who is intended to be the recipient of his text and what it aims at. The fact that the Chronicle has been written in the vernacular Cypriot dialect is the evidence that it was directed towards the author’s countrymen. I compare Makhairas’s work with selected Byzantine and Western chronicles in respect of style, language and structure, in order to determine a degree of uniqueness of Leontios’s vision and form. I carry out the comparative analysis of Makhairas’s text and works of the other chroniclers presenting the interdenominational and interreligious relations in medieval Cyprus.The subject of the second chapter is a multidimensional contact, described in the Chronicle, between the Orthodox inhabitants of Cyprus and the Latin newcomers, such as the Templars and the Hospitallers, and finally – the Franks. I emphasize the terms, such as: ‘negotiations’ or ‘hybridisation’ with reference to the character of these relations, and I examine the models of the contextual theology. In the third chapter I focus on issues concerning the manifestation of religiosity of the Latins in the Chronicle – the Cypriot Franks, the Genoese and the Venetians. I investigate whether the image of the Genoese and the Venetians presented in the Chronicle is a consequence of the specific situation in Cyprus of this period and which of its features are recognized by the chronicler. The fourth chapter is devoted to the analysis of selected passages of the Chronicle describing various encounters between the Christians and the Muslims. On the one hand there is the Cypriot society, inherently Orthodox, but dominated by the Westerners, on the other hand – the Muslim civilization. I see if Makhairas differentiates their representatives and whether he demonstrates any knowledge of them. The thesis’s final part is recapitulation of all conclusions and general remarks on the nature of religion in the Chronicle in the intercultural contacts. Religion, recognized by me as a crucial element of the Chronicle’s narration, is pivotal to the whole argument, both in its spiritual aspect and the political one.